`

މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރު – ރާއްޖޭގެ ޒަމާނީ ތަރައްގީ ގެ މައި ދޮރޯށި

ރާއްޖެއަކީ ރާއްޖޭގަ ބޭނުންކުރާ ހުރިހާ އެއްޗެއްސެންހެން އިމްޕޯރޓް ކުރާ ގައުމެއް ކަމުގައިވީ ނަމަވެސް، 1980 ގެ އަހަރުތައް ފެށިގެން ދިޔައިރުވެސް، މުދާ އަރުވާ ބޭލުމުގެ ޚިދުމަތް ދިނުމަށް ހެދިފައިވާ ބަދަރެއް ނުވަތަ ޕޯރޓެއް، މާލެ ކީއްކުރަންތޯ ރާއްޖޭގެ އެހެން ތަނެއްގަވެސް ހެދިފައެއް ނެތެވެ. އެ ޚިދުމަތް ވަރަށް އާދައިގެ ގޮތަކަށް ދެމުން ދިޔައީ މާލޭގެ އުތުރު ފަރާތު ފަޅުތެރޭގަ، މިހާރު ޖުމްހޫރީ މައިދާނާ ބޮޑު ފާލަން އެ ހުރި ސަރަހައްދުގެ އެއްގަމާ ފަޅުތެރޭގައެވެ. އެ މަސައްކަތް ކުރަމުންދާ އިރެއްގަ އެދިމާލުން އޭރުގެ މެރިން ޑްރައިވް، މިހާރުގެ ގޮތުންނަމަ ބޮޑުތަކުރުފާނު މަގު، ހިގާ މީހުންނަށާ މަދު ނަމަވެސް ދުއްވާ އެއްޗެއްސަށް ބަންދު ކޮށްގެންނެވެ.

ކުޑަ ގޮތަކަށް ނަމަވެސް މާލޭ ފަޅު އޭރު ހެދިފައޮތީ ރަށުގެ އުތުރު ފަރާތުގައެވެ. އެއީ އޭރުގެ ހެންވޭރު ދޯނި އެހެލާ ތަން މިހާރު މާލެ/ހުޅުލެ ފެރީގެ ޚިދުމަތްދޭ ތަނާ، މާފަންނު ދޯނި އެހެލާތަން މިހާރު މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރުގެ ސަރަޙައްދާ ދެމެދުގެ ފަޅުތެރެއެވެ. ފަޅަށް ވަންނަން އޭރުވެސް ބޭނުންކުރީ މިހާރުވެސް ބޭނުން ކުރަމުންދާ ނެރު ތަކެވެ.

ފަޅު ފުންކުރަން ގެންގުޅުނީ 1903 ވަނަ އަހަރު އިގިރޭސި ސަރުކާރުން ދިވެހި ސަރުކާރަށް ހަދިޔާ ކޮށްފައޮތް ދަތްގަޑު ޖައްރާފާ ނުވަތަ ބަކެޓް ޑްރެޖަރެކެވެ. އެއީ 4 ހޯސް ޕަވަރުގެ ލިސްޓަރ އިންޖީނަކުން ވިންޗެއް ހިންގައިގެން، އެ ވިންޗުގަ ހުޅުވާ ލައްޕާ އަދި ފަޅު އަޑިއަށް ތިރިކޮށް ނަގާ ދަތްގަޑަކުން ފަޅު ކޮންނަ ޖައްރާފާ އެކެވެ.

ދުނިޔޭގެ އެހެން ތަންތާގެ ކޯރުތަކާ ރާއްޖޭގެ ރަށްރަށުގެ ފަޅުތަކާ އުފެދުމުގަ ބޮޑެތި ތަފާތު ތަކެއް ހުރުމާއެކު، އަދި 1980 ގެ އަހަރުތަކާ ހަމައަށް އައިއިރު ޖައްރާފާގެ ޢުމުރުން 70 ވަރަކަށް އަހަރަށްވުރެވެސް ގިނަ ދުވަސްވެފަ އޮތުމުގެ ސަބަބުން މަރާމާތަށް މަސައްކަތް ނުކުރެވިދާ ދުވަސްތައްވެސް ގިނަ ކަމުންނާއެކު، އެވްރެޖްކޮށް ދުވާލެއްގެ މައްޗަށް ކޮނެވެނީ ފަޅުގެ ވަރަށް ކުޑަތަންކޮޅެކެވެ. އެންމެ ރަގަޅަށް މަސައްކަތް ކުރެވޭ ދުވަސް ދުވަހުވެސް އެންމެ ގިނައިން ނެގެނީ ގާތްގަޑަކަށް 100 ކޮޑިފޫޓުގެ ވެއްޔެވެ.

އެކަށީގެންވާ ގޮތަކަށް ފަޅުފުންކޮށް ބެލެހެއްޓޭނެ ގޮތެއް ނެތުމާ، ފުން ކުރެވޭ ތަންތަންވެސް ދާދި އަވަހަށް ވެލިއެޅި ތިލަވަމުން ދިޔުމާއެކު، މާލޭ ފަޅުން ބިންހިއްކުމުގެ މަޝްރޫޢު ގެ ތެރެއިން މާލޭގެ ފަޅު ފުންކުރެވުމާ ހަމައަށް، ފަޅުގެ އެކި ދިމަދިމާލުގަ ހިކިދިޔައިގަ އާދައިގެ މީހެއްގެ އިސްކޮޅު ކައެވެ. މަދުން ނަމަވެސް ތަންކޮޅެއް ގިނައިން މުދާ ބަރުކޮށްފަ އޮންނަ އުޅަދު ފަޅުތެރެއަށް ބީހުމުގެ ހާދިސާތައްވެސް ހިގާފަ އެބަހުއްޓެވެ.

1980 ގެ އަހަރުތަކުގެ ފަހުކޮޅުން ފެށިގެން 1990 ގެ އަހަރުތަކުގެ ފަހުކޮޅާ ދެމެދު ފެންވަރު ރަގަޅު އިންޖިނިއަރިންގ ޑިޒައިނަކަށް މާލެ ވަށާ ރިޓެއިނިންގ ވޯލެއް ހެދެންދެން، މާލޭގެ އުތުރު ފަރާތުގެ ގޮޑުދޮށު ގައޮތީ ހިކިދިޔައިގަ ފެނުއަޑި ހުސްގަލުން، ފެންމަތި ސިމެންތި ލައިގެން ގަލުން ރާނާފައޮތް އެއްގަމު ތޮށްޓެކެވެ. މި ތޮށްޓާ ކައިރިކުރާ އުޅަދުތަކުން ޖެހުމުގެ ސަބަބުންނާ ބައެއް ފަހަރު ފަޅުތެރެ ގަދަވުމުގެ ސަބަބުން، މި ތޮށްޓަކީ އަބަދާ އަބަދު މަރާމާތު ކުރަންޖެހިފަ އޮންނަ ތޮށްޓެކެވެ.

މާލޭގެ ގޮޑުދޮށެކޭ އެއްފަދައިން 1990 ގެ އަހަރުތަކުގެ ތެރޭގަ ރަގަޅު ފެންވަރެއްގެ ބްރޭކްވޯޓަރެއް ހެދެންދެން، މާލޭގެ އުތުރު ފަރާތު އުރަފަށުގަ އޮތީ، އަޅުގަޑު އަހާ ގޮތުގަ އިސްކަންދަރު ރަސްގެފާނުގެ ރަސްކަމުގަ އެ ރަދުންގެ އަމުރުފުޅަށް ރައްޔިތުން ނުކުމު ގަލުން ލާފަ އޮތް ކަނޑު ތޮށްޓެކެވެ. ޒަމާންތައް ހިގައިގޮސް 1980 ގެ އަހަރުތަކާ ހަމައަށް އަންނަންދެންވެސް ކަނޑު ގަދަވުމުގެ ސަބަބުންނާ، މީހުން އަރާ އުޅުމާ އަދި އެހެނިހެން ސަބަބުތައް މެދުވެރި ވެގެން ތޮށީގެ ގާތައް ފައިބައިގެން ދިޔުމުން އަނެއްކާވެސް މަރާމާތު ކޮށް އިހުއޮތް ޙާލަތަށް ގެންނަމުން ގޮސްފައިވާ މާލޭގެ މުހިއްމު ބިނާއެކެވެ.

ހަމަ އެކަނި ތާރީޚަށްޓަކާ ބަޔާން ކުރަމެވެ. މާލެގެ އުތުރު ފަރާތުގެ ރިޓެއިނިންގ ވޯލް ފިޔަވާ މާލެ ވަށާ ހަދާފައިވާ ފެންވަރު ރަގަޅު ރިޓެއިނިންގ ވޯލާ، މާލޭގެ އުތުރު ފަރާތާ ދެކުނު ފަރާތުގެ ބްރޭކްވޯޓަރަކީ 1987 ވަނަ އަހަރު މާލެއަށް އެރި ބޮޑުރާޅަށްފަހު، ޖަޕާން ސަރުކާރުގެ އެހީގާ ހެދިފައިވާ ތަންތަނެވެ. ނަމަވެސް މާލޭގެ އުތުރު ފަރާތުގެ ރިޓެއިނިންގ ވޯލް ހަދާފައިވަނީ އޭގެ ކުރިން، މާލޭ ފަޅުން ބިއްހިއްކުމުގެ މަޝްރޫޢާ މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރުގެ މަޝްރޫޢުގެ ފުރަތަމަ ފިޔަވަހީގެ މަސައްކަތް ނިމުމާ ގުޅިގެން 1986 ން 1989 އާ ދެމެދުގައެވެ.

އެ ޒަމާނުގަ ބޭރު ދަތުރު ކުރާ ބޯޓް ފަހަރުން މުދާ ހުސްކޮށް މުދާ ބަރު ކުރުމުގެ މަސައްކަތް ކުރަމުން ދިޔައީ  ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ އޮފީހުގެ ދަށުން ހިގަމުންދިޔަ ޑިޕާރޓްމަންޓެއް ކަމުގަވާ ޝިޕިންގ ޑިޕާރޓްމަންޓުންނެވެ. މަސައްކަތުގެ ޒިންމާ އެ ޑިޕާރޓްމަންޓާ ޙަވާލު ކުރެވިފައިވީ ނަމަވެސް، މަސައްކަތު މީހުން ފިޔަވާ އެ މަސައްކަތް ކުރުމަށް ބޭނުންވާ އެހެން ވަސީލަތެއް އެ ޑިޕާރޓްމަންޓަކު ނެތެވެ.

މުދާ އަރުވާ ބާލަން ބޭނުންކުރި ކްރޭން ތަކާ ލޮރީ/ޓްރެކްޓަރ ފަދަ މަދު އިކުވިޕްމަންޓް ހުރީ މިނިސްޓްރީ އޮފް ޓްރާންސްޕޯރޓް ގެ ދަށުން ހިގަމުންދިޔަ ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ބޯޓްސް އިކްވިޕްމަންޓް ގިޔަރ I ގައެވެ. އިގިރޭސި ސަރުކާރުން ދިވެހި ސަރުކާރަށް ހަދިޔާ ކޮށްފަ އޮތް ޓަގް ބައިސަނާ ބޯޓް ބައްތެލި އެހެންނަމަކުންނަމަ ބަނޑު ފަދަ އުޅަދުތައްހުރީ ހަމަ އެ މިނިސްޓްރީގެ ދަށުން ހިގަމުންދިޔަ ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ބޯޓްސް އިކުވިޕްމަންޓް ގިޔަރ II ގައެވެ. މަސައްކަތުގަ ބައެއް ފަހަރު ބޭނުންކުރާ ލޯންޗް ފަދަ އުޅަދުތައް ހުރީވެސް ޓްރާންސްޕޯރޓް މިނިސްޓްރީގެ ދަށުން ހިގަމުންދިޔަ މެރިން ޑިޕާރޓްމަންޓް ގައެވެ. މާލޭ ފަޅު ފުންކޮށް ބެލެހެއްޓުމާ، އެއްގަމު ތޮށްޓާ ކަނޑު ތޮށި މަރާމާތުކޮށް ބަލަހައްޓަމުން ގެންދިޔައީ ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ އޮފީހުގެ ދަށުން ހިގަމުން ދިޔަ ޕޯރޓް ކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓުންނެވެ.

މީގެ އިތުރުން ކަސްޓަމްސް ގެ ހަގީގީ މޭންޑޭޓަކީ އެކްސައިސް ކޮންޓްރޯލް ކަމުގަ ވީނަމަވެސް، ކޮންމެވެސް ޒަމާނެއްގަ މުދާ އަރުވާ ބާލާ ސަރަޙައްދަށް ކަސްޓަމް ސަރަޙައްދޭ ކިޔިފަ އޮތުމުގެ ސަބަބުން މަސައްކަތް ކުރަމުންދާއިރު އޭގެ ތެރެއަށް ކަސްޓަމުން ވަނުމުގެ ކަންތައް މެނޭޖް ކުރުންވެސް ކުޑަކަމަށް ނުވެއެވެ.

ކޮންމެ މަހަކްމާ އެއްގަ ތަފާތު ވެރިޔެކެވެ. ތަފާތު ނުފޫޒްތައް ގެންގުޅުނު އެކި ދަރަޖައިގެ އިސް މުވައްޒަފުންނާއި އާދައިގެ މުވައްޒަފުންނެވެ. ސެކްރެޓެރީންނާ، ކާތިބުންނާ، ސަރުދާރުންނާ، ޕިޔޯނުންނެވެ. އެހެންކަމުން ބޯޓެއް ހުސްކޮށް ބަރުކުރަންޖެހޭ ވަގުތު މަސައްކަތްތައް ވިލަރެސްކޮށް އެންމެ އެދެވޭ ނަތީޖާ ނެރުން އޮންނަނީ ބިރުވެރި ހުވަފެނެއްގެ ތެރޭގަ އުޅުންފަދަ ކަމަކަށްވެފައެވެ.

މި ފަސްމަންޒަރުގެ ތެރެއިން އެ ޒަމާނުގަ މުދާ އަރުވާ ބޭލުމުގެ މަސައްކަތް ހިގަމުންދިޔަ ގޮތަށް ނަޒަރު ހިންގާލަމާތޯއެވެ. މުދާ ހިފައިގެން ބޯޓެއް އަންނަ ކަމުގެ މައުލޫމާތު ފުރަތަމަ ޝިޕިންގ ޑިޕާރޓްމަންޓަށް ލިބުމުން، އެ މައުލޫމާތު އެ ޑިޕާރޓްމަންޓުން ކަމާބެހޭ އެހެން ހުރިހާ އިދާރައަކަށް އަންގާނެއެވެ. ބޯޓް އައިސް ބަދަރު ކުރާނީ މާލެ އަތޮޅު ދޫނިދޫ ކައިރީގައެވެ.

ބޯޓް ބަދަރު ކުރުމުން މެރިން ޑިޕާރޓްމަންޓްގެ ސީކިންގ ނުވަތަ ސީމާސްޓަރ ގަ ކަސްޓަމްސް އަދި އިމިގްރޭޝަން އޮފިސަރުން ބޯޓަށް އަރާނެއެވެ. މި ދެ އިދާރާގެ ކްލިއަރެންސް ލިބޭއިރު ގިޔަރު II ގެ ބައިސަން ކިޔާ ޓަގުގެ ކަފުގަ، ބައިސަން ހަލާކުވެފަ އޮންނަ ވަގުތަކު މެރިން ޑިޕާރޓްމަންޓްގެ ލޯންޗެއްގެ ކަފުގަ ގިޔަރު II ގެ ބޯޓް ބައްތެއްޔެއް ނުވަތަ ބަޑެއް ބޯޓް ކައިރިއަށްގޮސް އަޅާނެއެވެ. އެ ބަޑުގަ ޝިޕިންގ ޑޕާރޓްމަންޓްގެ ސަރުދާރަކާ މަސައްކަތު މީހުންވެސް ބޯޓަށް ދާނެއެވެ. މަސައްކަތު މީހުން ބޯޓަށްދާއިރު އެކި ވައްތަރުގެ އެކިވަރުގެ ސަވާޖީ ގެންދާނެއެވެ.

ސަވާޖީއަކީ މުދާ އަރުވާ ބާލާއިރު ނުވަތަ ބަރު އެއްޗެއް އުފުލާއިރު އޭގަ އަޅުވާ ފަލަ ވަލެކެވެ. އޭގެ އެއްކޮޅު އަޅުވާފަ އޮންނާނީ މުދަލުގައެވެ. އަނެއް ކޮޅު އަޅުވާނީ ބޯޓުގަ ނަމަ ބޯޓުގެ ސޭލާ ގައެވެ. އެއްގަމުގަ ނަމަ އެއްގަމުގަ އޮންނަ ކްރޭން ގައެވެ. ސަވާޖީ އަޅުވާ ނެއްޓުމަކީ ކޮންމެ މުދަލަކަށް ވަކި ޙަރަކާތެކެވެ. އެހެންކަމުން ކޮންމެ މުދަލަކަށް ތިން ފަހަރު ސަވާޖީ އަޅުވާ ނުވަތަ ނައްޓަންޖެހެއެވެ. އެއީ އެއްފަހަރު ބޯޓުގަ، އަނެއް ފަހަރު ބަޑުން އެއްގަމަށް ބޭލުމަށް، އަދި ތިންވަނަ ފަހަރު ގުދަނުގައެވެ.

ބޯޓެއް ހުސްކޮށް ބަރުކޮށް ނިމޭއިރު ހުރިހާ ސަވާޖީތައް ހުންނާނީ ކަންފަތި ވެފައެވެ. އެހެންކަމުން ބޯޓެއް ބަދަރުގަ ނެތިއްޔާ ޝިޕިންގ ޑިޕާރޓްމަންޓްގެ މަސައްކަތު މީހުންގެ މައިގަޑު މަސައްކަތަކަށްވެފަ އޮންނަނީ ސަވާޖީތައް މަރާމާތު ކުރުމާ ސަވާޖީ ހެދުމެވެ.

ބޯޓުން ބަޑަށް ފުރަތަމަ ބާލާނީ ފަލްކާ މަތީގަ ހުންނަ ވެހިކަލް، އުޅަދު، އިންޖީނު ފަދަ އެއްޗެއްސެވެ. އޭގެ ފަހުން ފަހަރަކު ފަލްކާ އެއް ހުޅުވާފަ އޭގަ ހުންނަ މުދަލެވެ. ވެހިކަލް، އުޅަދު ނުވަތަ އިންޖީނު ފަދަ އެއްޗެތި ބޯޓުގަ ހުރިނަމަ، ބަޑުގަ އަށި އަޅަން ޖެހުނެވެ. އޭރު ސަރުކާރުގަ ހުރީ މުޅިން އަގަމަތި ބަޑެވެ. ފްލެޓް ޓޮޕް ބާޖެއްގެ މިންވަރުވެސް އޭރަކު ނެތެވެ.

ބޯޓު ކައިރީގަ އޮންނަ ބަޑު ފުރުނީމަ އެ ބަނޑު ގެންނާނީ މުދާ ބާލާ ސަރަޙައްދުގެ އެއްގަމު ތޮށިގަޑު ކައިރިއަށެވެ. ބޯޓް ހުސްވަންދެން ފަހަރަކު ބަޑެއް މުދާ ބަރުކޮށްގެން ތޮށިގަޑު ކައިރިއަށް ގެންނާނެއެވެ. އޭރު މުދާ ބޭލުމަށްޓަކާ ގިޔަރު I ގެ ކްރޭނެއް ތޮށިގަޑު ކައިރީގަ އޮންނާނެއެވެ. އާދައިގެ ގޮތެއްގަ ރާއްޖެއަށް އޭގެ އެތައް އަހަރެއް ކުރިން ފުރަތަމަ ގެނައި ނީލް ކްރޭނެވެ. ތަންކޮޅެއް ބަރު މުދަލާ ޚާއްޞަ މުދާ ބާލަން ސަރުކާރުން ފަހުން ހޯއްދެވި ކޯލްސް ކްރޭނެވެ. ނޫނީ 1970 ގެ އަހަރުތަކުގެ ކުރީކޮޅު އިގިރޭސި ރާނީ ރާއްޖެއަށް ކުރެއްވި ދަތުރު ފުޅާ ގުޅިގެން އިގިރޭސި ސަރުކާރުން ދިވެހި ސަރުކާރަށް ހަދިޔާ ކުރި ރާނީ ކްރޭނެވެ.

އެއްގަމަށް މުދާ ބޭލުމުން ބަސްތާގަ ހުންނަ މުދާ އެކަމަށް އޮންނަ ދެތިން ވެހިކަލްގަ ގެންދާނީ މި ބާވަތުގެ މުދާ ރައްކާ ކުރަން ހުންނަ ޚާއްޞަ ގުދަން ތަކަށެވެ. އެނޫން މުދާ ކޮންސައިން ކޮށްފަ ހުންނަ ފަރާތްތަކުން ގެންދަންދެން ވައްދާފަ ބެހެއްޓީ އެކަމަށްޓަކާ އޭރު، މިހާރުގެ ޖުމްހޫރީ މައިދާނުގެ ހުޅަގު ކޮޅުގަ ހަދާފަހުރި ގުދަނަކަށެވެ. ޒަމާނަކީ ފޯކްލިފްޓެއް ވަރުވެސް ސަރުކާރުގަ ނެތް ޒަމާނަކަށްވީތީ، ހުރިހާ މުދަލެއް އުފުލީ މަސައްކަތު މީހުންގެ ކޮޑުމަތީގައެވެ. ނުވަތަ އެ މުދަލެއްގެ ބާވަތުން ތަންޑިޔާ ލައްވައިގެން އެ މީހުންގެ އަތްމަތިންނެވެ.

މަސައްކަތް ކުރަންހުރި ވަސީލަތްތަކަށް އެދެވޭ ބަދަލެއް ނުގެނެވި ރާއްޖެ ގެންނަ މުދަލާ ރާއްޖެއިން ބޭރުކުރާ މުދާ ދިޔައީ މަހުންމަހަށް އިތުރުވަމުންނެވެ. އަނެއްކޮޅުން މީހުންގެ ވަރުބަލިކަން އިތުރުވެ ސަލާމް ގިނަވުމާ، މަސައްކަތުގަ ބޭނުން ކުރަމުންދިޔަ ވެހިކަލްތަކާ އުޅަދުތަކަށް ބަރުބޮޑުވެ ކަންފަތިވަމުން ދިޔުމުގެ ސަބަބުން، އަދި ކަމާބެހޭ އިދާރާ ތަކުގަ ވިލަރެސް ކުރުމުގެ ނިޒާމްގަ ހުރި މައްސަލަތަކާ، ފިޒިކަލް އިންފްރާސްޓްރަކްޗަރގަ ހުރި ބަލިކަށި ކަމުން، މި މަސައްކަތުގަ ތަފާތު ކޮށިއެރުންތައް ދިޔައީ ކުރިމަތިވަމުންނެވެ.

ނަތީޖާއަކީ ބަދަރަށް އަންނަ ބޯޓް ފުރުވާލުން ލަސްވެ، ބޯޓް ދުއްވާ ކުންފުންޏަށާ ވިޔަފާރިވެރިންނަށް ވާ ގެއްލުންތައް އިތުރުވެ. ގައުމީ އިގުތިޞާދަށް ފޫނުބެދޭ ވަރުގެ ގެއްލުންތަކާ ކުރިމަތިވުމެވެ. ކަން މިހިސާބަށް ދިޔުމުން އޭރުގެ ޕޯރޓް ކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓުން ކަންކަން ރަގަޅުކޮށް ތަރައްގީ ކުރާނެ ގޮތުގެ ޕްރޮޕޯސަލެއް ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ އަރިހަށް ފޮނުވިއެވެ.

އެ ޕްރޮޕޯސަލް އެކުލެވިގެންވީ މައިގަޑު ތިންކަމެއްގެ މައްޗަށެވެ. ފުރަތަމަ ކަމަކީ ރާއްޖޭން ބޭރުން އަންނަ ބޯޓް ފަހަރަށް މުދާ އަރުވާ ބޭލުމަށް އިންވަކި ކޮށްފައިވާ ވަކި ސަރަޙައްދެއް މާލޭގަ ކަނޑައެޅުމަށާ އެ ސަރަޙައްދު ޕޯރޓެއް ނުވަތަ ވިޔަފާރި ބަދަރެއްގެ ގޮތުގަ އެކަށައަޅާ، ކަމަށް ބޭނުންވާ އިންފްރާސްޓްރަކްޗަރ ހެދުމެވެ. ދެ ވަނަ ކަމަކީ މާލެއާ އަތޮޅު ތަކާ ދެމެދުގެ ވިޔަފާރިއަށްވެސް އިން ވަކިކޮށްފައިވާ މާލޭ ފަޅާ އެއްގަމުގެ ވަކި ސަރަޙައްދެއް ކަނޑައަޅައި އެތަން އެކަށީގެންވާ ގޮތަށް ތަރައްގީ ކުރުމެވެ. ތިންވަނަ ކަމަކީ މާލޭ ޕޯރޓާ ހާބަރާ ބެހޭ ގޮތުން ސަރުކާރުގެ އެތައް ފަރާތަކުން އޭރު ކުރަމުންދިޔަ މަސައްކަތްތައް އެއް ފުރާޅެއްގެ ދަށަށް ގެންނަވައި، މާލޭ ޕޯރޓް އަދި ހާބަރ ގެ ކަންކަން ހިންގާ ބެލެހެއްޓުމުގެ މޭންޑޭޓް ޙަވާލު ކޮށްފައިވާ ޚާއްޞަ އިދާރާއެއް އުފެއްދެވުމެވެ.

މިކަންކަމާމެދު ސަރުކާރުން ވިސްނުމަށްފަހު ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ ނިންމެވީ މާލޭ ޕޯރޓް މިހާރު އެއޮތްތަނަށް ބަދަލުކޮށް، އިން ވަކިކޮށް އެ ސަރަޙައްދު އެކަމަށް ޚާއްޞަ ކުރުމަށާ، މާލެއާ އަތޮޅުތަކާ ދެމެދުގެ ވިޔަފާރިއަށް މާލޭގެ ހުޅަގު ދެކުނު ކަންމަތީގަ އިންވަކިކޮށް އިންޓަރ އައިލެންޑް ހާބަރެއް ހަދާ ތަރައްގީ ކުރުމަށާ، ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ބޯޓްސް އިކްވިޕްމަންޓް ގިޔަރު I އާ II އާއި، މެރިން ޑިޕާރޓްމަންޓާ، ޝިޕިންގ ޑިޕާރޓްމަންޓް އުވާލާ، ބޭރުން ރާއްޖެއަށް އަންނަ ބޯޓް ފަހަރު ހުސްކޮށް ބަރުކުރުމުގެ ޚިދުމަތް ދިނުންވެސް ހިމެނޭގޮތަށް، މޯލްޑިވްސް ޓަރާންސްޕޯރޓް އެންޑް ކޮންޓްރެކްޓިންގ ކަމްޕެނީގެ ނަމުގަ ރައްޔިތުންނާ ސަރުކާރު ބައިވެރިވާ ކުންފުންޏެއް އުފައްދަވާ، އުވާލެވޭ އިދާރާ ތަކުގެ މުވައްޒަފުންނާ އެތަންތާގެ ހުރިހާ އެސެޓެތައް އަލަށް އުފެއްދެވި ކުންފުންޏާ ޙަވާލު ކުރުމަށެވެ.

މިކަންކަން މިގޮތަށް ހަމަޖެއްސެވި ނަމަވެސް، މާލޭ ފަޅުތެރޭގެ ކަންކަން ހިންގާ ބެލެހެއްޓުމަކަށް ބަދަލެއް ނުގެންނަވައެވެ. ހަމަ އެކަނި ނިންމެވީ ޕޯރޓްކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓް ގެ ނަން ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކް ވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރަށް ބަދަލު ކުރުމާ، އެ ޑިޕާރޓްމަންޓްގަ ކުރިންވެސްއޮތް ޕޯރޓޮފޯލިއޯގެ ތެރެއަށް ރާއްޖޭގާ ވަޒީފާ އަދާ ކުރުމާ މަސައްކަތް ކުރުމުގެ ކަންކަން ބެލެހެއްޓުން އިތުރު ކުރެއްވުމަށެވެ.

މިކަންކަމުގެ އިތުރަށް މާލޭ ޕޯރޓް ނުވަތަ މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރު މިހާރުއޮތް ތަނުގަ ތަރައްގީ ކުރުމާ މާލޭ ހުޅަގު ދެކުނު ކަންމަތީގަ މާލެއާ ރާއްޖެތެރޭގެ ވިޔަޕާރިއަށް ޚާއްޞަ އިންޓަރ އައިލެންޑް ހާބަރެއް ހެދުމުގެ މަސައްކަތް ސްޕެޝެލް އެޑްވައިޒަރ ޓު ދަ ޕްރެޒިޑެންޓް ޢަލީ ޢުމަރު މަނިކާ، މިނިސްޓްރީ އޮފް ފޮރިން އެފެއާރޒް އަދި ނެޝެނަލް ޕްލޭނިންގ އޭޖެންސީ އާ މަޝްވަރާ ކޮށްގެން ކުރިއަށް ގެންދަން ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކް ވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރަށް ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ އެންގެވިއެވެ.

މި މައުޞޫ އާ މުޅިން ނުގުޅުނު ނަމަވެސް، ކަމާ ބެހޭ ފަރާތްތަކުން މަޝްވަރާ ކުރުމަށްފަހު ނިމުނީ އިންޓްރ އައިލެންޑް ހާބަރެއް ހެދުމުގެ މަޝްރޫޢު ޔުނައިޓެޑް ނޭޝަންސް ކެޕިޓަލް ޑިވެލޮޕްމަންޓް ފަންޑް ޔޫ.އެން.ސީ.ޑީ.އެފަށް ހުށަހަޅައިގެން އެހީ ހޯދުމަށެވެ. އެގޮތުގެ މަތިން އެ އޭޖެންސީއަށް މަޝްރޫޢު ހުށަހަޅާ އެހީ ލިބިގެން އެ ހާބަރުގެ ނެރު ހަދާ، ފަޅުފުންކޮށް، ރިޓެއިނިންގ ވޯލް ހެދުނެވެ. އަދި އެ ހާބަރުގަ ގުދަން، ފިހާރަ ފަދަ ތަންތަން ހެދުމަށް އިން ވަކި ކުރެވުނެވެ. މިހާރު މަޝްހޫރު ކުޑަތައް އެހުރީ އެ ސަރަޙައްދުގައެވެ.

މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރު ހެދުމާ ބެހޭގޮތުން މަޝްވަރާ ކޮށް ހަމަޖެހުނީ އޭރު ޕޯރޓް ޚިދުމަތް ދިނުމުގަ ހުރި ދަތިތަކަށް އަވަސް ޙައްލެއް ހޯދުމަށްޓަކާ ބޭންކް އޮފް ސިލޯނުން 1.2 މިލިއަން ޑޮލަރުގެ ކޮމާރޝަލް ލޯނެއް ހޯދައިގެން މަސައްކަތް ކުރިޔަށް ގެންދާށެވެ. އަދި ޕޯރޓް އިތުރަށް ތަރައްގީ ކުރުމުގެ މަސައްކަތް ކުރިޔަށް ގެންދިޔުމަށްޓަކާ އޭޝިއަން ޑިވެލޮޕްމަންޓް ބޭންކް ގެ އެހީ ހޯދާށެވެ.

މި ނިންމުމާ އެއްގޮތްވާ ގޮތުގެމަތިން ކޮމާރޝަލް ލޯނެއް ހޯދައިގެން ވިޔަފާރި ބަދަރު ތަރައްގީ ކުރުމުގެ ފުރަތަމަ ފިޔަވަހި ނިންމާ ބަދަރު ކަމިޝަން ކުރެވުނީ 1986 ވަނަ އަހަރުގެ ސެޕްޓެމްބަރ މަހުއެވެ. އެ ފިޔަވަހީގަ ހިމެނުނީ ސަރައްދުގެ އިރުމަތީ ފަރާތާ ހުޅަގު ފަރާތް ޝީޓްޕައިލް ކުރުމާ، ސަރަޙައްދުގަ މުދާ ބަހައްޓާނެ ގުދަނެއް ހެދުމާ، ކަސްޓަމްސް ހިންގާނެ ޢިމާރާތެއް ހެދުމާ، އަދި އަޅުގަޑު ހަދާންވާ ގޮތުގަ ދެ ފްލެޓް ޓޮޕް ބާޖާ ހަތަރު އާދައިގެ ބަޑު ބަނުމާ، ހަތަރު ފޯރކްލިފްޓް ހޯދުމެވެ.

މި ފިޔަވަހީގެ މަސައްކަތް ނިމުމާއެކު ސަރުކާރުން މޯލްޑިވްސް ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީ އުފައްދަވާ، މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރުގެ އޯނަރޝިޕް އެ އޮތޯރިޓީ އާ ޙަވާލު ކުރެއްވިއެވެ. އެހެންނަމަވެސް މުދާ އަރުވާ ބޭލުމުގެ މަސައްކަތް މޯލްޑިވްސް ޓްރާންސްޕޯރޓް އެންޑް ކޮންޓްރެކްޓިންގ ކަމްޕެނީން ވަތްކެއް ނުކުރައްވައެވެ. ހަމަޖެއްސެވި ގޮތަކީ އެ މަސައްކަތަކީ ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީ އާ އެ ކުންފުންޏާ ދެމެދު ކުރެވޭ އެގްރިމެންޓެއްގެ ދަށުން އެ ކުންފުނިން އެ މަސައްކަތް ކުރަމުން ގެންދިޔުމަށެވެ

ނަމަވެސް ރޭވުނު ގޮތަށް ކަންކަމެއް ނުހިގިއެވެ. އެމް ޕީ އެލް އާ އެމް ޓީ ސީ ސީ އާ ދެމެދު ކުރި އެގްރިމެންޓްގެ ދަށުން ޕޯރޓް ސަރަޙައްދާ ޕޯރޓްގެ އިކުއިޕްމަންޓް ބޭނުން ކުރުމަށް އެމް ޓީ ސީ ސީ ން ޕޯރޓް އޮތޯރިޓީއަށް ފީއެއް ދައްކަންޖެހެއެވެ. އެމް ޓީ ސީ ސީން އެ ފީ ދައްކަން ޖެހުމުން ކުންފުންޏަށް ގެއްލުން ވަމުން ދާކަމަށް ބުނެ އެ ކުންފުނިން ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ އަރިހަށް މައްސަލަ ހުށަހެޅިއެވެ.

މައްސަލަ އާ ބެހޭގޮތުން ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ، ސަރުކާރުގެ މަތީ ދަރަޖައިގެ ކޮމިޓީއަކާ މަޝްވަރާ ކުރެއްވުމުން، ކޮމިޓީން ރައީސަށް ލަފާ އެރުވީ އިންޓަރނެޝެނަލް ޓެންޑަރަކުން ޕޯރޓްގެ ޚިދުމަތް ދިނުން ބޭރުގެ ކުންފުންޏަކަށް ދިނުމަށެވެ. ނަމަވެސް، އިސްތިރާޖީ ސަބަބުތަކަށް ވިސްނެވުމަށްފަހު، އަދި މޯލްޑިވްސް ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީންވެސް އެ ގޮތަށް ރައީސް އަރިހުން އެދެމުން ދިޔުމާއެކު، ރައީސް ނިންމެވީ ތަފާތު ނަތީޖާއެއް ނެރެވޭތޯ ބެލުމުގެ ގޮތުން 3 މަސް ދުވަހުގެ މުއްދަތަށް ޕޯރޓްގެ ޚިދުމަތް ދިނުންވެސް އެ އިދާރާ އާ ޙަވާލް ކުރައްވާށެވެ.

މި ގޮތަށް ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ ނިންމެވުމުން އެމް ޓީ ސީ ސީ ގަތިބި ޕޯރޓް އޮޕަރޭޝަންސާ ބެހޭ މުވައްޒަފުން ސަރުކާރުން ޕޯރޓްސް އޮތޯރީޓީ އަށް ބަދަލު ކުރެއްވިއެވެ. އަދި ޕޯރޓާ ބެހޭ ކަންކަމުގަ ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީގެ މެނޭޖިންގ ޑިރެކްޓަރަށް އިރުޝާދާ ލަފާ ދެއްވަން ވަޒީރުންނާ ސަރުކާރުގެ އިސް ވެރިން ހިމެނޭ ޑިރެކްޓަރުންގެ ބޯޑެއްވެސް ހަމަޖައްސަވައި ދެއްވިއެވެ.

އެމް ޓީ ސީ ސީ ން ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީ އަށް ބަދަލު ކުރެއްވި މުވައްޒަފުންގެ ތެރޭގަ ޝިޕިންގ ޑިޕާރޓްމަންޓް ގެ ދުވަސްވަރުން ފެށިގެން ޕޯރޓް ޚިދުމަތް ދިނުމުގެ އެތައް އަހަރެއްގެ ތަޖުރިބާ ހޯއްދަވައިގެން ތިއްބެވި މުޙައްމަދުލަޠީފާ މުޙައްމަދު ނިޒާރު އޮތޯރިޓީގެ ޕޯރޓް އޮޕަރޭސަންސް އާ ބެހޭ އެސީސްޓެންޓް ޑިރެކްޓަރުންގެ ގޮތުގަ، އަދި ދޮންލުނބޯ އަހުމަދު ފުޅާ ޢަބްދުއްރައްޒާގް އޮތޯރިޓީ ސުޕަވައިޒަރުންގެ ގޮތުގަ ހަމަޖައްސަވާ ދެއްވިއެވެ. މި ބޭފުޅުންނާ ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީ އުފެދުނީއްސުރެ އޮތޯރިޓީގެ އިދާރީ ކަންކަމާ ޙަވާލު ވެވަޑައިގެންހުންނެވި އެސިސްޓެންޓް ޑިރެކްޓަރ މަހުދީ ޢިމާދާ އޮތޯރިޓީ ގެ ކަންކަން ހިންގުމާ ބެލެހެއްޓުމުގާ މެނޭޖިންގ ޑިރެކްޓަރާ އެންމެ ކައިރިން އެހީތެރިވެ ވަޑައިގެންދެއްވި ޑިރެކްޓަރ މުޙައްމަދު ޒަކީ ހިމެނިގެން އެކުލަވާ ލެވުނު ޓީމުން މާލޭ ބަދަރުގަ މުދާ އަރުވާ ބޭލުމަކީ ފައިދާހުރި މަސައްކަތަކަށް ހެދުމަށާ މޯލްޑިވްސް ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީއަކީ އެތަނުގެ ޚިދުމަތް ލިބިގަންނަ ފަރާތްތަކާ ސަރުކާރުގެ އިތުބާރު ލިބިގެންވާ އިދާރާއަކަށް ހެދުމަށް ދިގު މުއްދަތެއް ނުނެގިއެވެ.

ތިން މަސްދުވަހުގެ ކުރު މުއްދަތެއްގެ ތެރޭގަ ރަގަޅު ނަތީޖާ ފެނުމާއެކު، 1 ޖަނަވަރީ 1987 ން ފެށިގެން އެ ޚިދުމަތް ދިނުމަކީ ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީގެ މެންޑޭޓްގަ ހިމެނޭ ކަމެއްކަމުގަ ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ ހަމަޖެއްސެވިއެވެ.

މި ދެންނެވި ކަންކަން ހިގަމުންދިޔައިރު، ބަދަރު ތަރައްގީ ކުރުމުގެ ދެވަނަ ފިޔަވަހިވެސް ރޭވެމުންދިޔައެވެ. އެ ފިޔަވަހި ހިންގަން އޭޝިއަން ޑިވެލޮޕްމަންޓް ބޭންކުގެ އެހީ ނެގޯޝިއޭޓް ކުރަން މަތީ ފެންވަރުގެ ވަފްދެއް ސަރުކާރުން މެނީލާއަށް ފޮނުއްވިއެވެ. ވަފްދުގެ ވެރިއަކަށް ވަޑައިގަތީ ސްޕެޝަލް އެޑްވައިޒަރ ޓު ދަ ޕްރެޒިޑެންޓް ޢަލީ ޢުމަރު މަނިކެވެ. ވަފްދުގަ ހިމެނިވަޑައިގެން އެހެން ބޭފުޅުންނަކީ ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ފިނޭންސްގެ ޑިރެކްޓަރ އިސްމާޢިލް ފަތުހީ އާ، މިނިސްޓްރީ އޮފް ފޮރިން އެފެއާރޒްގެ ޑިރެކްޓަރ އޮފް އެކްސްޓާރނަލް ރިސޯސަސް މުޙައްމަދު ޝަރީފާ، ނެޝެނަލް ޕްލޭނިންގ އޭޖެންސީގެ އެސިސްޓެންޓް ޑިރެކްޓަރ މުޙައްމަދު ޝިހާބާ، ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ފިނޭންސްގެ އެސިސްޓެންޓް ޑިރެކްޓަރ ބަންދު އިބްރާހިމް ސަލީމާ، ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ އޮފީހުގެ ޕަބްލިކް ވާރކްސް ކޮންސަލްޓެންޓް އަދި ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކް ވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރ ގެ ޑިރެކްޓަރެވެ.

މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރު ތަރައްގީ ކުރުމުގެ ދެވަނަ ފިޔަވަހީގަ ހިމެނުނީ މޯލްޑިވްސް ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީގެ އިދާރީ ހިންގުން ހަރުދަނާ ކުރުމާ، މުވައްޒަފުންނަށް ތަމްރީން ދިނުމާ، މުދާ އެތެރެކޮށް ބޭރު ކުރުމުގެ އިޖުރާތުތައް އޮމާންކޮށް ކަމާބެހޭ ފަރާތްތަކަށް އަންގާ އަހުލުވެރި ކުރުމުގެ ކަންކަމެވެ. މީގެ އިތުރަށް ބަދަރު ސަރަޙައްދުގެ އުތުރު ފަރާތުގަ މިހާރު އެއޮތް މަގަތު ފާލަން ނުވަތަ އެލޯންގްސައިޑް ބާރތް އެތާ ހެދިދާނެތޯ ބެލުމަށް އެދިމާލުގެ ސަރފެސް އަދި އަންޑަރވޯޓަރ ކަރަންޓްސް (އޮއިވަރު) ހުރި ގޮތުގެ ޓެސްޓްތައް ހެދުމާ، މޫސުމީ މައުލޫމާތު އެއް ކުރުމާ، އެފަދަ ސްޓްރަކްޗަރެއް ހެދުމަށް ކަނޑު އަޑީގެ ބިމުގަ ވަރުހުރިތޯ ބެލުމަށްޓަކާ ބޯރ ހޯލް ޓެސްޓް ކުރުންވެސް މި ފިޔަވަހީގަ ހިމެނުނެވެ.

މާލޭ ބަދަރު ހެދުމުގެ ދެ ވަނަ ފިޔަވަހީގެ މަސައްކަތް ހިގަމުން ދަނިކޮށް، އެ މަޝްރޫޢުގެ ތިންވަނަ ފިޔަވައްސަށް އޭ ޑީ ބީ ގެ އެހީ ހޯދުމުގެ މަސައްކަތްވެސް ކުރިޔަށް ދިޔައެވެ. މި ފަހަރު ޕްރޮޖެކްޓް ނެގޯޝިއޭޓް ކުރަން މެނީލާއަށް ސަރުކާރުން ފޮނުއްވި ވަފްދުގެ ވެރިއަކަށް ހުރީ މިނިސްޓަރ އޮފް ޕަބްލިކް ވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރ އަދި މޯލްޑިވްސް ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީ ގެ ޗެއަރމަން އެވެ. ވަފްދުގަ ހިމެނިވަޑައިގެން އަނެއް ދެ ބޭފުޅުންނަކީ ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީގެ މެނޭޖިންގ ޑިރެކްޓަރ ޢަލީ ޢަބްދުﷲ އާ، މިނިސްޓްރީ އޮފް ފޮރިން އެފެއާރޒްގެ ޑިރެކްޓަރ އޮފް އެކްސްޓާރނަލް ރިސޯސަސް މުޙައްމަދު ޝިހާބެވެ. މި ފިޔަވަހީގަ މައިގަޑު ގޮތެއްގަ ހިމެނުނީ ބަދަރުގަ މިހާރު އެއޮތް މަގަތު ފާލަން ހެދުމާ، ގެންޓްރީ ކްރޭނެއް ބެހެއްޓުމާ، ކޮންޓައިނަރައިޒްޑް ކާގޯ ބަލައިގަނެ ފޮނުވުމުގެ އިންތިޒާމްތައް ހަމަޖެއްސުމާ، ބައެއް އިކްވިޕްމަންޓް ހޯދުމާ، ތަމްރީން ދިނުމެވެ.

ޝައްކެއްނެތް ގޮތުގަ މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރު ކަމިޝަންކޮށް ތަރައްގީ ކޮށް ހިންގާ ބެލެހެއްޓުމަކީ ތަރައްގީ ވެފައިވާ ގައުމެއްގެ ދަރަޖަ ހޯދަން ދިވެހިރާއްޖެ ކުރި އަދި ކުރަމުންދާ މިންނެތް މަސައްކަތްތަކުގެ ތެރެއިން މުހިއްމު މޭލުގަލެކެވެ.

ރާއްޖެ މިއޮތީ ކަނޑު މަގުން ހިގަމުންދާ ބައެނަލް އަގްވާމީ ވިޔަފާރީގެ އެންމެ މުހިއްމު ހިސާބުގަކަމީ އެއްވެސް މީހަކު ދެކޮޅު ހަދާ ކަމެއްނޫނެވެ. ސުވާލަކީ، އަދި ރާއްޖޭގެ ބަދަރުތައް ތަރައްގީ ކުރުމުގެ ދެންހުރި ފިޔަވަހި ގތަކަކީ، އެ ވިޔަފާރިއަކީ ރާއްޖޭގެ ބަދަރުތަކުގެ މައްޗަށް ބަރޯސާ ވެފައިވާ ވިޔަފާރި އަކަށް ހެދިދާނެތޯ ނުވަތަ ނޫންތޯއެވެ. ބައެއް މާހިރުން ގަބޫލް ކުރާ ގޮތުގައި އެ ބަސް ރާއްޖެ ފަހަނައަޅާ ހިގައްޖެއެވެ.

އަޅުގަޑު ހިތަށް އަރަނީ ގުދުރަތީ ގޮތުން ރާއްޖެ މިއޮތީ ބައެނަލްއަގްވާމީ ކަނޑުމަގުން ހިގާ ވިޔަފާރިގަ މުހިއްމު ހިސާބެއް ކަމުގަ ވާނަމަ، އެ ރޮގުން ރާއްޖޭގަ ފޮރުވެފައިވާ ހަކަތަ ނުނެރެވެންވީ ކީއްވެގެންބާވައެވެ. މާ ކުރީ ޒަމާނެއްގަ ފަތުރުވެރިކަން ތަރައްގީ ކުރުމުގެ ފުރުޞަތު ރާއްޖެއަށްނެތް ކަމަށް ހީކުރި ބައެއްވެސް އުޅުނެވެ. އެހެންނަމަވެސް ދުރުވިސްނޭ ހިތްވަރުހުރި ޒުވާނުންތަކެއް ނުކުމެ، އެއީ ހަގީގަތެއް ނޫންކަން ދުނިޔެއަށް ސާބިތުކޮށްދީފިއެވެ. މާތް ﷲ އިރާދަފުޅާއެކު ރާއްޖެއަކީ ފަތުރުވެރިކަމުގެ ގޮތުން ދުނިޔޭގެ އެންމެ މުހިއްމު މަންޒިލް ކަމުގަ ހަދައިފިއެވެ.

މިހެން ކަންއޮތްއިރު ރާއްޖެއަކީ ކަނޑުމަގުން ހިގާ ބައެނަލް އަގްވާމީ ވިޔަފާރީގެ މުހިއްމު ނާރެހަކަށް ނުހެދެންވީ ސަބަބެއްވެސް ނެތް ނޫންތޯއެވެ. ބޭނުންވަނީ އެކަމަށް ބޭނުންވާނެ ބަދަރު ނުވަތަ ބަދަރުތަކުގެ ނިޒާމެއް ރާއްޖޭގަ ގާއިމު ކުރުމުގެ ގައުމީ ސިޔާސަތު ތަކެއް އެކަށައެޅުމާ، އެ ސިޔާސަތުތައް ހިފައިގެން ކުރިޔަށް ހިގާނެ ތޫނުފިލި، ހިތްވަރުގަދަ ޒުވާން ޓީމެއްގެ މިންނެތް މަސައްކަތެވެ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

`

ޒަމާނީ އެއަރޕޯރޓެއް ތަރައްގީ ކުރުމަށްޓަކައި ހުޅުލެ ބޮޑުކުރުން (1976 އިން 1978 އަށް)

ހުޅުލޭގަ ރާއްޖޭގެ ގައުމީ އެއަރޕޯރޓް ތަރައްގީ ކުރެއްވުމަކީ ބޮޑު ވަޒީރު އިބްރާހިމް ނާޞިރު ވަރަށް ބޮޑު އަހައްމިއްޔަތެއް ދެއްވި ކަމެކެވެ. މި ގޮތުން 1960 ގެ އަހަރު ތަކުގެ ކުރީކޮޅު، އެ ރަށުގެ ދެކުނުން އޮތް ގާމަތީ ރަށެއް ކަމުގަ ވާ ގާދޫ، އެދެމެދު ފަޅު ހިއްކައިގެން ހުޅުލެ އާ ގުޅައިލާ، ސާޅީހަކަށް ފަސިންޖަރުން ގޮވައިގެން ދަތުރުކުރާ މަތިންދާ ބޯޓް ޖެއްސޭ ވަރުގެ ރަންވޭއެއް އެރަށުގާ އަޅާ، އެ ވަރުގެ އެއަރޕޯޓެއް ހިންގަން ބޭނުންވާނެ އެހެނިހެން ވަސީލަތްތައް ގާއިމު ކޮށް، މުވައްޒަފުން ތަމްރީން ކޮށް، ރާއްޖޭގެ ގައުމީ އެއަރޕޯޓް ފުރަތަމަ ހުޅުވުނީ 1966 ގައެވެ.

މި މަސައްކަތް ސަރުކާރުން ކުރިއިރު އަޅުގަޑަކީ ޢުމުރުން ނުވަ ވަރަކަށް ދިހަވަރަކަށް އަހަރުގެ، މަޖީދިއްޔާ ސްކޫލްގެ ދަރިވަރެކެވެ. އެހެނަސް އެއަރޕޯޓް އަޅަން ވާ ކޮށާ، ބިން އެއްވަރުކޮށް، ހުޅުލެއާ ގާދޫ އާ ދެމެދު ގަލާ ވެލި އަޅައިގެން ހިއްކުމުގެ މަސައްކަތް ކުރިގޮތް ވަރަށް ކައިރިން ފެނުމުގެ ފުރުޞަތު އަޅުގަޑަށް ލިބުނެވެ.

އަޅުގަޑުގެ ހަދާން ބަލި ނޫންނަމަ، އެ މަސައްކަތުގަ ބޭނުންކުރި ހަމަ އެކަނި މެޝިނަކީ މަސޭ ފާގުސަން މަރުކާގެ ފޮށިގަޑު ހިއްލޭ ވައްތަރުގެ އެންމެ ޓްރެކްޓަރެކެވެ. އެހެން ހުރިހާ މަސައްކަތެއް ކުރީ އޭރުތިބި ދިވެހިންގެ އަތުން ކަތިވަޅި، ފުރޯ، އުދަލި މަށަންދަތި، ގޯނި ފަދަ އާލާތް ބޭނުން ކޮށްގެންނެވެ.

މަސައްކަތް ކުރީ ސަރުކާރުގެ އޮފީސް ތަކާ ކުންފުނި ތަކުގެ މުވައްޒަފުންނާ، މާލޭގެ އަވަށް ތަކާ އަތޮޅުތަކުން އެ މަސައްކަތުގަ ބައިވެރިވާން އައި ރައްޔިތުން ގްރޫޕް ހަދައިގެން ހުޅުލެއަށް ގޮހެވެ. އޭރު އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅު ޖައުފަރު ކަމާލުއްދީނަކީ ވަޒީރުލް ޞީއްޙާ ގެ ނާއިބެވެ. އަދި މޯލްޑިވިއަން އިންޑަސްޓްރިއަލް ޓްރޭޑިންގ އެސްޓެބްލިޝްމަންޓް (މައިޓް) ކުންފުނީގެ މެނޭޖިންގ ޑިރެކްޓަރެވެ. އަދި މައްޗަންގޮޅީ އަވަށުގެ ކަމުވޮށިގެންވާ ބޭފުޅެކެވެ. އެހެންކަމުން މި ދާއިރާ ތަކުން ހުޅުލޭ މަސައްކަތަށް ދާ ދުވަސް ދުވަހު، އެ ގްރޫޕް ތަކާއެކު އަޅުގަޑުވެސް މަސައްކަތަށް ދިޔައީމެވެ.

ވަކިވަކިން ނަމުން ނުދެންނެވި ނަމަވެސް، ދައުލަތުގެ ވަޒީރުންނާ، ސަރުކާރު އޮފީސް ތަކުގެ ވެރިންނާ އިސް މުވައްޒަފުންނާ، ބޮޑެތި އަދި ކުދި ވިޔަފާރި ވެރިންނާ، އޭރު މަޖުތަމަޢުގަ ނަން މަޝްހޫރު ހަމަ ހުރިހާހެން އަންހެން ބޭފުޅުންނާ ބޭކަނބަލުން އަދި ފިރިހެން ބޭފުޅުންނާ ބޭކަލުން، އަދި ޢާއްމު ރައްޔިތުން އަރުވާ ޖައްސަވާފަ، އަންބާ ކިޔުއްވަމުން،  ކަތިވަޅި އާ ފުރޯ އިން ވާ ކޮށްޓެވި ތަނާ، އުދައްޔާ މަށަންދަތިން ބިންގަޑު އެއްވަރު ކުރެއްވި ތަނާ، ގާ، ވެލި އަދި ކުނި ގޯނި އެ ބޭފުޅުންގެ އަތްޕުޅުން، އެ ބޭފުޅުންގެ ކޮޑުމަތީގަ އެއްތަނުން އަނެއް ތަނަށް އުފުއްލެވި ތަން އަޅުގަޑު ދުށީމެވެ.

އެ ބޭފުޅުންނާ ބޭކަލުން އަދި ބޭކަނބަލުން ކުރެއްވި މަސައްކަތުގަ އަތްގާތް ކޮށްލަ ދިނުމުގެ ފުރުޞަތު އަޅުގަޑަށްވެސް ލިބުނެވެ. ބައެއް ފަހަރު ކަތިވަޅިއަކުން ގަހެއްގަ ޖަހާލުމުގެ ފުރުޞަތެވެ. އަނެއްބައި ފަހަރު އެ ބޭފުޅުންނާ ބޭކަނބަލުންނާ ބޭކަލުންނާއެކު ގޯންޏެއްގަ ހިފާލުމުގެ ފުރުޞަތެވެ. ނުވަތަ ކޮންމެވެސް އެހެން ކުޑަ މަސައްކަތެއް ކޮށްލުމުގެ ފުރުޞަތެވެ.

ހުޅުލޭ އެއަރޕޯޓް ތަރައްގީ ކުރުމުގެ މި ފުރަތަމަ މަރްހަލާގެ މަސައްކަތް ހިގަމުންދިޔައިރު ޖައްވުގަހުރި ގައުމީ ލޯތްބާ، ގައުމީ އެއްބައިވަންތަކަމާ، ގައުމީ ޢަޒުމުގެ ރޫޙް ކިޔުންތެރިންނަށް ރަގަޅަށް ފަހުމުވާ ވަރަށް ބަޔާން ކޮށްދިނުމުގެ ގާބިލުކަން އަޅުގަޑުގެ ގަލަމަކު ނެތެވެ. ވީމާ، މި ވަރުން ފުއްދާލާފަ، ރާއްޖޭގެ ގައުމީ ވައިގެ ބަދަރު ތަރައްގީ ކުރުމުގެ ދެވަނަ މަރްހަލާ ގެ ވާހަކަ ކިޔުންތެރިންނަށް ދަންނަވާލެވޭތޯ އަޅުގަޑު މަސައްކަތް ކުރާނަމެވެ. އެހެނީ އެ މަރްހަލާވެސް އެންމެ ކައިރިން ދުށް އެކަކަށް ވުމުގެ ފުރުޞަތު މާތް ﷲ އަޅުގަޑަށް މިންވަރު ކުރެއްވީތީއެވެ.

އޭގެ ދިހަ ވަރަކަށް އަހަރު ފަހެވެ. އާދެ، 1976 ވަނަ އަހަރެވެ. ކުރިން ބޮޑު ވަޒީރަކަށް ހުންނެވި އިބްރާހިމް ނާޞިރު މިހާރު ހުންނެވީ ދިވެހިރާއްޖޭގެ ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ މަގާމުގައެވެ. އާދެ، ދިވެހި ދައުލަތާ ދިވެހި ސަރުކާރުގެ އެންމެ މަތީ ވެރިޔާގެ މަގާމުގައެވެ. އަޅުގަޑު އޭރު ހުރީ ސީދާ ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ އޮފީހުގެ ދަށުން ހިގަމުން ދިޔަ ޕޯރޓް ކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓް  ހިންގުމާ ޙަވާލު ވެގެން، އެ ޑިޕާރޓްމަންޓް ގެ ޑިރެކްޓަރުގެ މަގާމުގައެވެ. އަޅުގަޑުގެ ޢުމުރުން 21 އަހަރެވެ.

ދުވަސްވަރަކީ ރާއްޖެއަށް ފަތުރުވެރިކަން ތަޢާރަފްވެ ފުޅާވާންފެށި ދުވަސް ވަރެވެ. އެހެން ކަމުން ރާއްޖޭގެ ގައުމީ އެއަރޕޯރޓް ވައިޑް ބޮޑީޑް ޖެޓް އެއަރކްރާފްޓް ޖެއްސޭވަރަށް ތަރައްގީ ކުރައްވަން ރައީސް ނާޞިރު ބޭނުންފުޅު ވެގެން އެ މަސައްކަތް ފެއްޓެވިއެވެ.

ނަމަވެސް ހުރަސްތައް ވަރަށް ގިނައެވެ. ވައިޑް ބޮޑީޑް ޖެޓް އެއަރކްރާފްޓް ޖައްސަން ރަންވޭ ދެ ކޮޅުން ކޮންމެ ކޮޅަކުން 500 ފޫޓުގެ ހުސްބިން އޮވެފަ، 10500 ފޫޓުގެ ރަންވޭ އެއް ބޭނުންވެއެވެ. އަދި ރަންވޭގެ ދެ އަރިމަތިން އެއްވެސް ޢިމާރާތެއް ނުވަތަ ރުށްގަސް ނެތި ހުސް ބިމުގެ ގޮތުގަ ކޮންމެ ފަރާތެއްގަ 150 ފޫޓް ގެ ޝޯލްޑަރެއް އޮންނަންޖެހެއެވެ.

އޭރު ހުޅުލޭގެ ދިގުމިނަކީ އެންމެ 3000 ފޫޓެވެ. ރަށުގެ ދެކުނު ކޮޅުގަ އޮތީ 50 މީޓަރަށްވުރެ ފުން ކަނޑުއޮޅިއެކެވެ. އުތުރު ކޮޅުގަ ހުޅުލެއާ ފަރުކޮޅުފުށްޓާ ދެމެދު އޮތީ 28 ފޫޓް ފުންމިންހުރި ވިލެކެވެ. އެހެންކަމުން ރަށަށް އިތުރުކުރަން ބޭނުންވާ 500 ފޫޓް ފުޅާ 8500 ފޫޓް ދިގު މިނުގެ ބިން ހިއްކަން ޖެހެނީ މި ދެންނެވި ވިލުންނެވެ.

އޭރު ހުޅުލެއަކީ 93 ގޭގަ މީހުން ދިރިއުޅެމުންދިޔަ ރަށެކެވެ. އޭގެ ތެރޭގަ މާލެ އަތޮޅު ގިރާވަރު ގިރަމުންދާތީ އެރަށުގަ ދިރި ނޫޅެވިގެން ހުޅުލެއަށް ބަދަލުކުރި މީހުންނާ، މަޝްހޫރު ދެކުނު މައްސަލާގަ ގެދޮރުނެތި ދިޔަ ޢާއިލާތައް އެރަށުގާ ބިނާ ކޮށްފަހުރި ގެދޮރު ހިމެނެއެވެ. އޭގެ ތެރެއިން ގެތަކަކާ، ސަރުކާރުގެ ޢިމާރާތްތަކަކާ، އަދި ރުށްގަސް ރަންވޭ އަރިމަތިން ހުސްކޮށް ބާއްވަންޖެހޭ 150 ފޫޓުގެ  ޝޯލްޑަރުގެ ތެރޭގަ ހުއްޓެވެ. އެހެންކަމުން އެ ގެތަކާ، ޢިމާރާތްތަކާ، ގަސްގަހާ ގެހި ނެގުންވެސް އެއަރޕޯރޓް ތަރައްގީ ކުރުމުގެ ދެވަނަ މަރްހަލާގަ ހިމެނިގެން ދިޔައެވެ.

އެއަރޕޯޓް ތަރައްގީގެ މި ފިޔަވަހީގެ މި މަސައްކަތްތަކަކީ ސަރުކާރުން ކުރަންޖެހޭ މަސައްކަތްތައް ކަމަށްވުމާއެކު، އަޅުގަޑަށް އެފިފައިވާ ގޮތުގަ ރައީސް ނާޞިރު ފުރަތަމަ ބެއްލެވީ ބޭރުގެ ކޮންޓްރެކްޓަރަކާ ޙަވާލު ކުރައްވައިގެން މި މަސައްކަތް ކުރުއްވާށެވެ. އަޅުގަޑަށް އެގިފައިވާ އެގުން ކުށަކަށް ނުވާނަމަ، ސަރުކާރުން އިގިރޭސި އަދި ފަރަންސޭސި ވިލާތުގެ މި ބާވަތުގެ މަސައްކަތް ކުރާ ކުންފުނި ތަކުން އަގު ހޯދިއިރު ލިބުނު އެންމެ ކުޑަ އަގަކީ 65،000،000 ޑޮލަރެވެ. އެއީ އޭރު ސަރުކާރަށް ލިބޭ އާމްދަނީއަށް ބަލާއިރު އުފުލޭ ވަރުގެ ޚަރަދަކަށް ނުވުމާއެކު، ރައީސް ނާޞިރު ނިންމެވީ ސަރުކާރުން ކުރާ މަސައްކަތެއްގެ ގޮތުގަ ޕޯރޓް ކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓުން މަސައްކަތް ކުރާށެވެ.

ރައީސް ނާޞިރު ހުންނެވީ އެކަމަށް ދުރާލާ ތައްޔާރު ވެވަޑައިގަނެއެވެ. އެހެނީ 1976 ވަނަ އަހަރު ޖަނަވަރީ މަހު އަޅުގަޑާ ޕޯރޓް ކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓް ޙަވާލު ކުރެއްވިއިރު ވެސް ބޭރުގެ ހިލޭ އެހީގަ ހައިމެކް މަރުކާގެ އެއް ކިޔުބިކް ޔާޑް ވެލި ނެގޭ ވަރުގެ އާ އެކްސްވަޓޭރަކާ، ދެ ކިޔުބިކް ޔާޑް ވެލި ކަހާ ބިން އެއްވަރު ކުރެވޭ ވަރުގެ އިންޓްރނޭޝަނަލް ހާވެސްޓަރ މަރުކާގެ އާ ފްރަންޑް ލޯޑަރެއް ހޯއްދަވާ އެތަކެތި ހުރީ ޕޯރޓް ކަމިޝަނާ ޙަވާލު ކުރައްވާފައެވެ. މީގެ އިތުރަށް ހަތަރު ފަސް ކިޔުބިކް ޔާޑް ގެ ވެލި އުފުލޭ ވަރުގެ ބެޑްފޯރޑް މަރުކާގެ ސިންގަޕޫރުގަ ރީ ކޮންޑިޝަން ކޮށްފަހުރި ޓިޕަރ (ފޮށިގަޑު ހިއްލޭ) ވިހި ލޮރީ ވެސް ހުރީ ހަމަ އެދުވަސްވަރު ހޯއްދަވާފައެވެ.

ދެން އޮތީ ހިއްކަން ޖެހޭ ތަނަށް ވެލި ފޮނުވާލެވޭ ވަރުގެ ޑްރެޖަރެއް (ކޮންނަ ބޯޓެއް) ހޯއްދެވުމެވެ. މި މަސައްކަތް ރައީސް ނާޞިރު ޙަވާލު ކުރެއްވީ ދިވެހި ދައުލަތުގެ ވިޔަފާރި ސަފީރު ކޮލި ޢަލި މަނިކާއެވެ. އެކަމަށް ޚަރަދު ކުރަން އޮތީ އެއަރޕޯރޓް ތަރައްގީގެ މި މަރްހަލާގެ ސަރުކާރުގެ ކޮމްޕޯނަންޓަށް އެހީއެއްގެ ގޮތުގަ ކުވޭތު ސަރުކާރުން ލިބިފައޮތް 700،000 ޑޮލަރެވެ.

މިކަމަށް ޙަރަދު ކުރަންހުރި ފައިސާ އާ މަސައްކަތް ކުރަންޖެހޭ ތަނުގެ ކޮންޑިޝަން ތަކަށް ވިސްނެވުމަށްފަހު ޢަލި މަނިކު ޚިޔާލު ކުރެއްވީ އިންޑޮނީޝިއާގެ ކޯރު ތަކުގަ ޓިން (ޖަސްތު) ޑްރެޖް ކުރަންއުޅޭ އޮސްޓްރޭލިޔާގެ ކުންފުންޏަކާ ވާހަކަ ދައްކަވައިގެން މަގެއް ހޯއްދެވުމަށެވެ. އެހެންކަމުން ރަށްޓެހިފުޅު އޮސްޓްރޭލިޔާ މީހެއް ކަމުގައިވާ ޓޮމް އެވިސް ނަމަކަށް ކިޔާ މީހަކާ ޢަލި މަނިކު މަޝްވަރާ ކުރެއްވިއެވެ. އެންމެ ފުރަތަމަ ރިސްކް ބޮޑު ކަމުން މި މަޝްރޫޢާ ގާތްވާކަށް އޭނާ ބޭނުމެއް ނުވިއެވެ. ނަމަވެސް ޢަލި މަނިކު އޭނާއަށް ހިތްވަރު ދެއްވައިގެން. އިންޑޮނީޝިޔާއަށް ގޮސް މިކަމަށް މަގެއް ހޯދަން އޭނާ އެއްބަސްވިއެވެ.

ޓޮމް އެވިސް ކުރި މަސައްކަތްތަކުން ހުޅުލޭ މަޝްރޫއަށް ޝައުގުވެރިވި އޮސްޓްރޭލިޔާގެ ޑްރެޖިންގ ކުންފުންޏެއް ހޯދުނެވެ. އެ ކުންފުންޏަކީ ޖެރެމީ ކެޑީ ނަމަކަށް ކިޔާ މީހެއްގެ ކުންފުންޏެކެވެ. ދެން މަސައްކަތް ކުރަންވީ ތަން ރަގަޅަށް ބަލައި ގޮތެއް ހުށަހަޅަން ޢަލި މަނިކު އޭނާ މާލެ ފޮނުއްވިއެވެ. ކެޑީ އާ އޭނާގެ ކުންފުނީގެ ޗީފް އެކައުންޓެންޓް ރިކީ ޗާން (ސިންގަޕޫރު މީހެއް) މާލެ އައުމުން އެ މީހުންނާ ބައްދަލުކޮށް، ހ. ހިކަރީ އަހްމަދު އާދަމްގެ ލަފާގެ މަތިން، އެ މީހުން ހުޅުލޭގާ ކުރަންޖެހޭ މަސައްކަތްތައް ފަހި ކޮށްދޭން ރައީސް ނާޞިރު އަޅުގަޑަށް އެންގެވިއެވެ.

ހިއްކަންވީތަން ރަގަޅަށް ބެލުމަށްފަހު ކެޑީ ޢަލި މަނިކަށް ހުށަހެޅީ މަސައްކަތަށް އެކަށީގެންވާ ވަރުގެ (1200 ފޫޓް ދުރަށް ވެލި ފޮނުވޭ ވަރުގެ 12 އިންޗި ކަޓަރ ސަކްޝަން ޑްރެޖަރެއް) މުޅިން އަލަށް ބަނުމަށެވެ. އެކަމަށް ސިންގަޕޫރުގެ ޖޫރޮންގ ޓައުނުން ބިން ލިބެން އައީ ސިންގަޕޫރުގެ ކުންފުންޏަކަށް ކަމުގަވާތީ، ޢަލި މަނިކު މަގު ހޯއްދެވީ ސިންގަޕޫރުގެ ކުންފުންޏެއް ކަމުގަވާ އެއަރޓްރަސްޓް ކުންފުނީގެ ޗެއަރމަން ޕީޓަރ ފޮންގ އާ ވާހަކަ ދައްކަވައިގެން، ޕީޓަރ ފޮންގާ، ޖެރެމީ ކެޑީ އާ، ޓޮމް އެވިސް ޙިއްސާ ވެގެން ޔުނައިޓްޑް ޑްރެޖިންގ މެނޭޖްމަންޓް ނަމަކަށް ކިޔާ ކުންފުންޏެއް ސިންގަޕޫރުގަ ރަޖިސްޓްރީ ކޮށްގެންނެވެ.

މި ޑްރެޖަރ ބަދެ 12 އިންޗި ޑައިމީޓަރު ހުންނަވަރުގެ 1200 ފޫޓުގެ ހޮޅިލޭނަކާ އެކު ސަޕްލައިކޮށް، ހުޅުލޭ މަސައްކަތް ނިމެންދެން ކުންފުނީގެ ފަރާތުން ޑްރެޖް އިންޖިނިޔަރަކާ ޑްރެޖް އޮޕަރޭޓަރެއް ބައިތިއްބައިގެން ދިވެހިންނަށް މަސައްކަތް ދަސްކޮށް ދިނުމަށް ދިވެހި ސަރުކާރާ ޔުނައިޓެޑް ޑްރެޖިންގ މެނޭޖްމަންޓާ ދެމެދު އެއްބަސް ވެވުނު އަގަކީ 700،000 ޑޮލަރެވެ. އާދެ، މަޞްރޫއަށް ސަޕޯރޓްގެ ގޮތުގަ ކުވޭތު ފަންޑުން ދީފައޮތް ވަރެވެ.

ހަމަ އެކަނި ރެކޯޑަށްޓަކާ ބަޔާން ކޮށްލަމެވެ. ޑްރެޖަރ މާލެ ގެނެސް މަޝްރޫޢު ގެ މަސައްކަތް ނިމެންދެން ދިވެހިންނަށް މަސައްކަތް ދަސްކޮށްދޭން ޔުނައިޓެޑް ޑްރެޖިންގ މެނޭޖްމަންޓުން ރާއްޖޭގަ ތިބީ ބައެއް ފަހަރު މެލޭޝިޔާގެ ޖޮހޯ ބަހާރޫގެ ރައްޔިތުން ކަމުގަވާ ޑްރެޖް އިންޖިނިއަރ ޗައި ކިމް ލޫން އާ ޑްރެޖް އޮޕަރޭޓަރ ސަމަދު ބިން ޕުތޭ އެވެ. އަނެއްބައި ފަހަރު ސިންގަޕޫރުގެ ރައްޔިތުން ކަމުގަވާ ޑްރެޖް އިންޖިނިއަރ މަރިއާ އެންތަނީ އާ ޑްރެޖް އޮޕަރޭޓަރ އާ ކޮންގ އެވެ.

ޑްރެޖަރ ބަނުމުގެ މަސައްކަތް ސިންގަޕޫރުގަ ހިގަމުންދިޔައިރު، ހުޅުލޭގަ އޭރު ހުރި މީހުން ދިރިއުޅެމުންދިޔަ 93 ގެ މާލެއަށް ބަދަލުކޮށް، ޢިމާރާތްތަކާ ރުށްގަސް ނަގާ، ބިން ސާފު ކުރުމުގެ މަސައްކަތްވެސް ބާރަށް ކުރިޔަށް ދިޔައެވެ.

އަނެއްކާވެސް އެންމެ ބޮޑު ހުރަހަކަށް ކުރިމަތިވީ ހުޅުލެއިން މީހުން ބަދަލު ކުރުމަށްޓަކާ މާލެއިން ހިއްކަންޖެހޭ 642،000 އަކަފޫޓުގެ ބިން ހިއްކަން ވެލި ހޯދާނެ ގޮތެކެވެ. އެކަން ކުރަން ފުރަތަމަ ބެލީ އޭރު ފަރުފަރުންނާ ފަޅުފަޅުން ގަލާ ވެލި ނަގަން އުޅުނު މާމިގިލި ފެންފުށީ މީހުންނަށް މި މަސައްކަތް ކުރެވިދާނެތޯއެވެ. ނަމަވެސް، އެ މަސައްކަތުގަ އޭރު އުޅުނު ވިއްސަކަށް ރިޔަލު ދޯންޏަށް އެ މަސައްކަތް ބޭނުންވި މުއްދަތުގެ ތެރޭގަ ކުރެވޭނެ ކަމަކަށް ނުފެނުނެވެ.

އެހެން ކަމުން ރައީސް ނާޞިރު ނިންމެވީ އޭރު މާލެގަ އޮތް މަރާމާތަށް އޮޑިދޯނި ފަހަރު އެހެލާ ދެ ތަނުންކުރެ މާފަންނު ދޯނި އެހެލާތަނަށް (މިހާރު މާލޭ ޕޯޓް ގެ މުދާ ބާލާ ސަރަޙައްދަށް) ދޯނި އެހެލުން ހުއްޓާލާފަ، އެ ސަރަޙައްދުގެ އިރުމަތީ ފަރާރުން 100 ފޫޓް ހައިމެކް އެކްސްކަވޭޓަރުން ކޮނެވުނު އެންމެ ފުން މިނަކަށް (އެއީ ގާތްގަޑަށް 10 ފޫޓް ފުންމިނަށް) ކޮނެގެން ހިއްކަން ބޭނުންވާ ވެލި ހޯދުމަށެވެ.

މާލޭގެ ހުޅަގު ފަރާތުން ބިން ހިކެމުން ދިޔަވަރަކަށް ހުޅުލޭގަ ދިރިއުޅެމުން ދިޔަ ޢާއިލާތަކަށް ޑިޕާޓްމަންޓް އޮފް ހޯމް އެފެއާރޒް ގެ ރަޖިސްޓްރޭޝަން ޑިވިޝަން (ށ) އިން މާލެއިން ގޯތި ރަޖިސްޓަރީ ކޮށްދެމުން ގެންދެވުނެވެ. އަދި ޕޯރޓް ކަމިޝަނުން ހުޅުލޭގަ ހުރި އެމީހުންގެ ގޯތި ތަކުގެ ވެލި ފިޔަވާ ހުރިހާ އެއްޗެއް (ފާރުތަކާ، ގަސްގަހާ ގެހިވެސް ހިމެނޭ ގޮތަށް) ސަރުކާރުގެ ޚަރަދުގަ މާލެ ގެނެސް، އެ މީހުންނަށް ލިބުނު ގޯތި ތަކަށް ގެންގޮސް ދެވުނެވެ. އެއީ، ހުޅުލޭގަ ހުރި އެ މީހުންގެ ގެދޮރަށް ޝަރުޢީ ގޮތުން ބަދަލު ދިނުމަށް ފަހުއެވެ.

މި މަސައްކަތް ކުރީ އައްޑު އަތޮޅުން އިގިރޭސިން ފޭބިއިރު ސަރުކާރަށް ދޫކޮށްލާފަ ދިޔަ، އޭރު ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ބޯޓްސް އިކުއިޕްމަންޓް ގިޔަރ 2 ގެ ބެލުމުގެ ދަށުގައޮތް ތިން ކޮޅުވެއްޓީގައެވެ.

ޖުރޮންގ ޓައުންގަ ބަންނަމުން ދިޔަ ޑްރެޖަރާ އޭގެ ހޮޅިލޭން މާލެ ގެނެސް ހުޅުލޭގެ އުތުރު ކޮޅުން ވިލު ހިއްކައިގެން ރަށް ބޮޑު ކުރުމުގެ މަސައްކަތް ފެށުނީ 1977 މާރޗް ހާ ތާގައެވެ. އެކަމަށްޓަކައި ޕޯރޓް ކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓް ގެ ހުޅުލޭ ބެހޭ ބައި ސަރުކާރުން އުފެއްދެވިއެވެ. މި އިދާރާއަކީ 1976 ގަ އޭރު ހުރި އެއަރޕޯރޓް އޮފީސް (ށ) އުވާލަފަ، އޭގެ ބަދަލުގަ އުފެދުނު ސަރުކާރުގެ އިދާރާއެވެ.

ފުރަތަމަ ގެނައި ޑްރެޖަރުގެ ނަތީޖާ ރަގަޅު ކަމުން ސަރުކާރުން ޚަރަދު ކޮށްގެން އެއަރޕޯރޓް މަޝްރޫއަށް ދެވަނަ ޑްރެޖަރެއްވެސް ޕޯރޓް ކަމިޝަނަށް ހޯދުނެވެ. މި މަޝްރޫޢު ވެގެން ދިޔައީ އެހާތަނަށް އެހާ ގިނަ ޢަދަދެއްގެ މެޝިނަރީ ބޭނުން ކޮށްގެން ސީދާ ސަރުކާރުން ހިންގި ފުރަތަމަ މަޝްޜޫއަށެވެ. މި މަޝްރޫޢުގަ ދެ ކަޓަރ ސަކްޝަން ޑްރެޖަރާ، އެއް އެކްސްކަވޭޓަރާ، އެއް ފްރަންޓް ލޯޑަރާ، ވިހި ޓިޕަރ ލޮރީ ބޭނުން ކުރެވުނެވެ.

މަސައްކަތް ބޮޑުވެފަ އަވަހަށް ނިންމަންޖެހޭތީ، ޕޯރޓް ކަމިޝަން ގެ ހުޅުލެއާ ބެހޭ ބަޔަކީ ޑިޔުޓީ ބަހައިގެން ސައުވީސް ގަޑިއިރު މަސައްކަތް ކުރާ އިދާރާ އެއްގެ ގޮތުގަ ސަރުކާރުން ހަމަޖެއްސެވިއެވެ. އެއީ ހެދުނު އަށަކުން ހަވީރު ހަތަރަކަށް އޮންނަ ދަންފަޅި އަކާ، ހަވީރު ހަތަރަކުން މެންދަމު ބާރަ އަށް އޮންނަ ދަންފަޅި އަކާ، މެންދަމު ބާރައިން ހެދުނު އަށަކަށް އޮންނަ ދަންފަޅިއެކެވެ. މުވައްޒަފުން ކައިބޮއެ، ނިދާ، ދިރިއުޅުމުގެ ކަންތައް ހުޅުލެއާ މާލޭގަ ހުންނަ ޕޯރޓް ކަމިޝަންގެ ހަރުގެ ތަކުގަ ހަމަޖެއްސުނެވެ.

ބޭނުން ކުރި މެޝިނަރީ ސާރވިސް ކޮށް މަރާމާތު ކޮށް ބަލަހައްޓަމުން ގެންދިޔައީ ރަތްބަގީޗާގެ އަޙުމަދު ޖަމީލު ގެ ބެއްލުމުގެ ދަށުންނެވެ. ދެ ޑްރެޖަރުން ބިން ހިއްކުމުގެ މަސައްކަތް ބެލެހެއްޓީ އެއްގަމު ސަރުދާރު ބޮޑުބެ އިބްރާހިމް ފުޅު (ފަހުން ބޮޑުބެ އިބްރާހިމް ކަލޭފާނު) ގެ ބެއްލުމުގެ ދަށުންނެވެ. ތޮށިލުމާ ހުޅުލޭގަ ދިރިއުޅުނު ޢާއިލާތައް މާލެއަށް ބަދަލު ކުރުމުގެ މަސައްކަތް ކުރަމުން ދިޔައީ ކަޑުގެ ސަރުދާރު މަލިން އިބްރާހިމް ކަލޭފާނުގެ ބެއްލެވުމުގެ ދަށުންނެވެ. ޑްރެޖަރުން ވެލި އަޅާ ތަނުން އެކްސްވޭޓަރުން ވެލި ނަގާ، ލޯރިތަކުގަ އެހެން ތަންތަނަށް ގެންގޮސް، ފުރަތަމަ ފްރަންޓް ލޯޑަރުން ފަހުން މަށަންދައްޗާ އުދަލިން ބިންގަޑު އެއްވަރު ކުރުމާ ޢިމާރާތް ތެޅުމާ ރުށްގަސް ނެގުން ފަދަ އެއްގަމުގެ މަސައްކަތްތައް ބެލެހެއްޓީ ސަރުދާރު އަބްދުޅްލަޠީފް އަބޫބަކުރު ގެ ބެއްލުމުގެ ދަށުންނެވެ.

މަސައްކަތުގަ އުޅުއްވި އެހެން އިސް މުވައްޒަފުންގެ ތެރޭގަ، ޢަބްދުއްލަޠީފް އިބްރާހިމް (މޯރީ)، ކޮލި އަޙްމަދު ނަޞީރު، އަޙްމަދު ތައުފީގް (ޓޯޕީ)، އައްޑު އަތޮޅު ހިތަދޫ މުޙައްމަދު ޙުސެއިން (މުޙައްމަދު ބެ)، ފުވައްމުލަކު މޫސާ ދީދި، ކުޑި ދޮންމަނިކު، ޢަބދުލް މުހުސިން، އިދްރީސް އާދަމް، ކޮމަންޑޫ އިބްރާހިމް ފަދަ ބޭކަލުން ހިމެނެއެވެ. މުޅިއެކު އެކި މަސައްކަތުގަ އެކި ފެންވަރުގެ ވަޒީފާ ތަކުގަ 1000 އެއްހާ މުވައްޒަފުން މަސައްކަތް ކުރަމުން ދިޔައެވެ.

އެތެރޭގެ އިންތިޒާމް ތަކުގެ ތެރެއިން ހަމަޖެއްސޭ ވަރަށްވުރެ ބޮޑެތި، ޚާއްޞަކޮށް އިންޖިނިއަރިންގާ ގުޅޭ މައްސަލަތައް ހަމަޖައްސަމުން ގެންދިޔައީ ހ. ހިކަރީ އަޙްމަދް އާދަމް ގެ ލަފާގެ މަތިންނެވެ. އެ މަނިކުފާނުގެ ފަރާތްޕުޅުން މަސައްކަތުގަ އެކި ކަންކަމުގަ އެކި ފަހަރު އިސްކޮށް އުޅުއްވި ބޭކަލުންގެ ގޮތުގަ ގުލާބީ މުޙައްމަދު ވަހީދާ، ޢަބްދުއްރަހީމާ، ޢަބްދުއްޝަކޫރާ، އަދި މުޙައްމަދު މުޢީދުގެ ނަން ފާހަގަ ކޮށް ނުލާ އަޅުގަޑަށް ކުރިޔަށް ދެވޭކަށް ނެތެވެ.

ކުރިންވެސް އަޅުގަޑު ދަންނަވާލި ފަދައިން ހުޅުލޭ އެއަރޕޯޓް ތަރައްގީ ކުރުމުގެ މި މަރްހަލާގެ މަސައްކަތްތައް ކުރިޔަށް ދިޔައީވެސް ސީދާ ރައީސް އިބްރާހިމް ނާޞިރު ގެ ބެއްލެވުމުގެ ދަށުންނެވެ. ރައީސް ނާޞިރު ހަމަ ކޮންމެ ދުވަހަކުވެސް މަދުވެގެން އެއް ފަހަރު މަސައްކަތް ކުރާ ތަނަށް ވަޑައިގެން ހުންނަވައިގެން އެކި އެކި އިރުޝާދު ދެއްވަމުން ގެންދެވިއެވެ. އަދި އިންޖީނުގެ ސްޕެއަރ ޕާޓްސް އެއްގޮތަކަށްވެސް ރާއްޖެއިން ލިބެންނެތް ޒަމާނެއްގަ އެއްވެސް ޕާޓަކަށް ޖެހިގެން މަސައްކަތް ހުއްޓުނަ ނުދެއްވުމަށްޓަކާ ޚުދު އެ މަނިކުފާނު ގެ އެހީތެރިކަން މަސައްކަތަށް ލިބެމުންދިޔައެވެ.

ޒަމާނަކީ ހަފްތާއަކު އެންމެ ދެ މަތިންދާ ބޯޓް ރާއްޖެއަށް އައި ޒަމާނެކެވެ. އެއީ ސްރީލަންކާއިން އަންނަ އެއަރ ސިލޯންގެ ބޯޓަކާ ސްރީލަންކާ އެއަރފޯސް ގެ ބޯޓެކެވެ. މޯލްޑިވްސް ޝިޕިންގ ލިމިޓެޑް ގެ އާގު ބޯޓެއް އެ ޒަމާނުގަ މާލެ އަންނަނީ ގާގްގަޑަކަށް ސާޅީހަކަށް ދުވަހުންނެވެ. ދަތުރު ފަތުރުގެ ކަންކަން އެހާ ދަތިކޮށް ހުރި ޒަމާނެއްގަ ސްޕެއަރ ޕާޓަކަށް ނުޖެހި މަސައްކަތް ކުރިޔަށް ގެންދެވުނީ ރައީސް ނާޞިރު އެކަން ކޮށްދެއްވީމައެވެ.

އަޅުގަޑު ކައިރީގާ ރައީސް ނާޞިރު ވިދާޅުވެފަ އޮންނަނީ އަވަހަށް ބޭނުން ކުރެވޭ ކަހަލަ ޕާޓްސް އާ ހައިޑްރޯލިކް ތެޔޮ ފަދަ އެހެނިހެން ރާއްޖޭގަ ނުހުންނަ ތަކެތި ދުރާލާ ވިސްނައިގެން ނޯޓް ކުރުމަށްފަހު އެ މަނިކުފާނު މަސައްކަތް ކުރާ ތަނަށް ވަޑައިގަތީމާ ނޯޓެއް އަތްޕުޅަށް އަރުވާށެވެ. ދުވަސްކޮޅެއް ފަހުން ވެލާނާގެ އިން އެ ޕާޓެއް ނުވަތަ އެ އެއްޗެއް އަޅުގަޑާ ޙަވާލު ކުރާނެއެވެ. އެ އެއްޗެއް ރާއްޖެ އައިސްފަ އޮންނާނީ ރައީސް ނާޞިރުގެ ނަންފުޅުގައެވެ.

މަޝްރޫޢުގެ މި މަރްހަލާ 11 ނޮވެމްބަރ 1978 ގެ ކުރިން ނިންމަން ރައީސް ނާޞިރު ވަރަށް ބޮޑަށް ބޭނުންފުޅު ވިއެވެ. ނަމަވެސް މަސައްކަތް ނިމުނީ ރައީސް މައުމޫން ރާއްޖޭގެ ޒަޢާމަތާ ޙަވާލުވެ ވަޑައިގެން ފަހުން، 1978 ވަނަ އަހަރުގެ ނިޔަލަށެވެ. މި މަސައްކަތް ވެގެންދިޔައީ ރާއްޖޭގަ ޒަމާނީ އިގުތިޞާދެއް ގާއިމު ކުރަން ސަރުކާރުން ހިންގި ބޮޑެތި މަޝްރޫއު ތަކުގެ ތެރެއިން އެންމެ ކުރީކޮޅު ހިންގުނު އެއް މަޝްރޫޢު އަށެވެ. އަދި ޒަމާނީ ޓެކްނޮލޮޖީ ބޭނުން ކޮށްގެން ބޮޑެތި ބިން ހިއްކުމުގެ ފެށުން ކަމުގައެވެ. ޕްރައިވެޓް ސެކްޓަރ އެހާ ކުރިޔަށް ނުގޮސް އޮތް ޒަމާނެއްގަ ސީދާ ސަރުކާރުން ހިންގި ބޮޑު މަޝްރޫއެއްގެ ގޮތުގައެވެ.

 

 

 

`

އިސްލާމީ މަރްކަޒާއި މަސްޖިދުލް ޞުލްޠާން މުޙައްމަދު ތަކުރުފާނުލް އަޢުޒަމް – ދިވެހިރާއްޖޭގެ އެންމެ  މުހިއްމު އެއް ގައުމީ ތަރިކަ

 

ދިވެހިރާއްޖޭގެ އިސްލާމީ ހައިބަތު ހާމަކޮށްދޭ ބިނާއެއް ރާއްޖޭގެ ވެރިކަންކުރާ މާލޭގެ ސެންޓްރަލް ސަރަޙައްދެއްގައި ހުރުމަކީ، ރައީސް މައުމޫން ޢަބްދުލްގައްޔޫމް ވަރަށް ކުރިއްސުރެ ކުރައްވަމުން ގެންދެވި ފިކުރުފުޅެކެވެ. އެހެންކަމުން، 1978 ވަނަ އަހަރުގެ ނޮވެމްބަރ މަހު، އެ މަނިކުފާނު ރާއްޖޭގެ ޒަޢާމަތާއި ޙަވާލު ވެވަޑައިގަތުމާއެކު، އެ ހުވަފެންފުޅު ހަގީގަތަކަށް ހެއްދެވުމަށް މަސައްކަތްޕުޅު ފެއްޓެވިއެވެ.  އެ މަނިކުފާނުގެ ވިސްނުންފުޅަކީ ބޮޑު މިސްކިތެއް ހިމެނޭ ގޮތަށް އިސްލާމް ދީނާއިބެހޭ ދިރާސާތައް ކޮށް، ދީން އުގަންނައިދީ، ދީނީ ޝިޢާރު ހާމަކޮށް، ރާއްޖޭގައި އިސްމާމީ ވަހްދަތު ނަގަހައްޓައި ދެމެހެއްޓުމުގެ މަސައްކަތްތައްކުރާ އިސްލާމީ މަރްކަޒެއް ބިނާ ކުރެއްވުމެވެ.

ރައީސް މައުމޫން ގެ ޒަޢާމަތުގެ ކުރީކޮޅު އެ މަނިކުފާނު ރާއްޖެއިން ބޭރަށް ވަކިން ޚާއްޞަކޮށް އިސްލާމީ ގައުމުތަކަށް  ކުރެއްވި ދަތުރުފުޅު ތަކުގައި، ހިތްޕުޅުގައިއޮތް އާކިޓެކްޗަރަލް ކޮންސެޕްޓަށް ޢިމާރާތް ކޮށްފައިހުރި ބިނާއެއް ފެނިވަޑައިގަނޭތޯ ބައްލަވަމުން ގެންދެވިއެވެ. މިގޮތުން އެ މަނިކުފާނު ކުރެއްވި މަސައްކަތްޕުޅު ކާމިޔާބުވީ މެލޭޝިޔާގެ ބަންގްސާ ސަހަރުގައިހުރި ބަންގްސާ މޮސްކަށް ވަޑައިގެންނެވުމުންނެވެ. އެ މިސްކިތް ޑިސައިންކުރި އާކިޓެކްޓަކީ ހަޖީދާރު އެސޯސިއޭޓްސްގެ ވެރިޔާ، މެލޭޝިޔާގެ މަޝްހޫރު ޒުވާން އާކިޓެކްޓް ހަޖީދާރު ބިން ޢަބްދުލްމާޖިދެވެ.

ރައީސް މައުމޫން ހަޖީދާރަށް ދައުވަތު ދެއްވައިގެން މާލެ ގެންނެވުމަށްފަހު އޭނާއާ ބައްދަލު ކުރައްވައި، މާލޭގައި އިސްލާމީ މަރްކަޒެއް ޢިމާރާތް ކުރުމާއިބެހޭ ގޮތުން މަޝްވަރާ ކުރެއްވިއެވެ. އަދި، އެ ބިނާ ޑިޒައިން ކުރުމުގެ މަސައްކަތާއި މަޝްރޫޢުގެ ކޮންސަލްޓެންސީ ޚިދުމަތް ދިނުމުގެ މަސައްކަތް އޭނާއާއި ޙަވާލު ކުރެއްވިއެވެ. ހަޖީދާރު، އޭނާގެ ކޮންޓްރެކްޓް ފީ ގެ ބައެއް ދިވެހި ސަރުކާރަށް ހިލޭ ކޮށްދެއްވިއެވެ.

އިސްލާމީ މަރްކަޒު ބިނާ ކުރަން ރައީސް މައުމޫން ނިންމެވީ ސިފައިންގެ މައި މަރްކަޒު ބަޑޭރިގޭގެ ހުޅަގުން އޮންނަ މަގާއި ޖެހިގެން ހުޅަގަށް އޮތް ސަރަޙައްދު ގައެވެ. އެ ސަރަޙައްދުގައި އެއިރު ހުރީ ޢަފީފުއްދީން މިސްކިތާއި، ގަސްދޮށު މިސްކިތާއި، ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކް ވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރގެ މަސައްކަތު މީހުން ދިރިއުޅޭ ހަރުގެއާއި، ސްޓޭޓް ޓްރޭޑިންގ އޯގަނައިޒޭޝަންގެ ބޯނުގެ ތަކާއި، މާލޭ ޖަލެވެ.

ރާއްޖޭގައި ދައުލަތް ހިންގުމުގެ ނިޒާމް ރަސްކަމެއްގެ ގޮތުގައިއޮތް ދުވަސްވަރު ޢަފީފުއްދީން މިސްކިތް ހުރި ތާގައި ހުރީ އެތެރެ ކޮއިލު (ގަނޑުވަރަށް ހިމެނޭ ސަރަޙައްދު) މިސްކިތެވެ. އަދި، 1932 ވަނަ އަހަރު، ރާއްޖޭގެ ފުރަތަމަ ގާނޫނު އަސާސީ ތަޞްދީގު ކުރެއްވި ދަރުބާރުގެއާއި މަޝްހޫރު އިބްރާހިމީ މައިދާނުން ބައެއްވެސް މި ސަރަޙައްދުގައި ހިމެނުނެވެ.

އިސްލާމީ މަރްކަޒް ޢިމާރާތް ކުރުމުގެ މަޝްރޫޢު ހިންގަން ރައީސް މައުމޫނު ޙަވާލު ކުރެއްވީ ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ ސްޕެޝަލް އެޑްވައިޒަރ އޮނަރަބްލް ޢަލީ ޢުމަރު މަނިކާއި މިނިސްޓަރ އޮފް ޓްރޭޑް އެންޑް އިންޑަސްޓްރީޒް އޮނަރަބްލް އިލްޔާސް އިބްރާހިމްގެ ލަފާގެ މަތިން ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ އޮފީހުގެ ދަށުން ހިގަމުންދިޔަ އިދާރާއެއް ކަމުގައިވާ ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކް ވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރ އާއެވެ.

މަޝްރޫޢުގެ މެއިން ކޮންޓްރެކްޓަރެއްގެ ގޮތުގައި ހަމަޖެހުނީ މެލޭޝިޔާގެ ޗޫ ޕިއާއޫ ކޮމްޕެނީ ޕްރައިވެޓް ލިމިޓެޑެވެ. އިންޖިނިއަރިންގެ މަސައްކަތްތަކަށް ހޮވުނީ އެ ގައުމުގެ ހާޝިމް އެންޑް ނޭ ކޮމްޕެނީ ޕްރައިވެޓް ލިމިޓެޑެވެ. އަދި ކޮންޓިޓީ ސާރވޭޔަރަކަށް ހޮވުނީ ވެސް ހަމަ އެ ގައުމުގެ ނިކް ފަރީދު އެސޯސިއޭޓްސް އެވެ.

އިސްލާމީ މަރްކަޒު ޢިމާރާތް ކުރަން ހަމަޖެހިފައިވާ ސަރަޙައްދުގައިހުރި ތަންތަން ތަޅައިލާ، ބިން ސާފުކޮށް އެއްވަރު ކޮށްނިމުނީ 1982 ވަނަ އަހަރުގެ ނޮވެމްބަރ މަހުގެ ތެރޭގައެވެ. އެއަށްފަހު ހަމަ އެ މަހުގެ 11 ވަނަ ދުވަހު، އާދެ، އެ އަހަރުގެ ޖުމްހޫރީ ދުވަހު، ޢިމާރާތުގެ ބިންގާ އަޅުއްވައިދެއްވީ އެކަމަށް ބޭއްވުނު ރަސްމިއްޔާތެއްގައި ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ އަލްއުސްތާޛް މައުމޫން ޢަބްދުލްޤައްޔޫމެވެ.

މަޝްރޫޢުގެ މަސައްކަތް ފެށުނީ 1983 ވަނަ އަހަރުގެ މާރޗް މަހުގެ ތެރޭގައެވެ. ރޭނުމާއި ސިމެންތި ޖެހުން ނޫން އެހެން ހުރިހާ މަސައްކަތެއްކުރީ މަޝްރޫޢުގެ އެކިއެކި ކަންކަމާއި ޙަވާލުވި ތިން ކުންފުނިން އައި އެކި ފަންނުގެ ފަންސާސް މެލޭޝިޔާ މީހުންގެ ކޮންސްޓްރަކްޝަން ކްރޫ އަކުންނެވެ. ރޭނުމާއި ސިމެންތި ޖެހުމުގެ މަސައްކަތް ކުރީ ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކްވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރ ގެ ވަގުތީ މުވައްޒަފުންގެ ގޮތުގައި ސްރީލަންކާއިން ގެނައި ފަންސާސް މީހުންގެ ގުރޫޕަކުންނެވެ.

މިސްކިތުގެ ދެވަނަ ފަންގިފިލާގައި ހިމެނޭ އުތުރު ވިންގާއި ދެކުނު ވިންގުގެ ފުރާޅު އެޅީ ކަނދިލި ޢަބްދުލްޤާދިރު ގެ ބެއްލެވުމުގެ ދަށުން ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކްވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރ ގެ މަސައްކަތްތެރިންނެވެ. އޮފީސް ފޯރ ފިޒިކަލް ޕްލޭނިންގ އެންޑް ޑިޒައިން އިން ތައްޔާރު ކުރެއްވި ޑިޒައިނަކާ އެއްގޮތަށް ކްންކްރީޓް ބްލޮކް ތަކަކުން ގޯތީގެ ބޭރު ފާރު، ތާޅަފިލި މުޙައްމަދު ފުޅު ގެ ލަފަޔާއެކު ހެދީވެސް ޕަބްލިކްވާރކްސް ގެ މަސައްކަތްތެރިންނެވެ.

ޢިސްލާމީ މަރްކަޒާއި މަސްޖިދުލްޞުލްޠާން މުޙައްމަދު ތަކުރުފާނުލް އަޢުޒަމް ޢިމާރާތް ކުރުމުގެ މަޝްރޫޢުގެ މަސައްކަތް ނިމުނީ 1984 ވަނަ އަހަރުގެ ނޮވެމްބަރ މަހުގެ ކުރީ ކޮޅުއެވެ.

އިސްލާމީ މަރްކަޒު ޢިމާރާތް ކޮށްފައި އެހުރީ ޢިމާރާތުގެ ސައިޒާއި އެއްވަރުގެ ހަ ފޫޓް ފުންމިނުގެ ރާފްޓް ފައުންޑޭޝަނެއްގެ މަތީގައެވެ. ޢިމާރާތުގެ ފާރުތަކުގައި ސިމެންތި ޖަހައި އޮމާން ކުރުމަށްފަހު ބޭރުން އެހުރީ އެ ޒަމާނުގައި ރާއްޖޭގެ އެއްވެސް ތަނެއްގައި ބޭނުންކޮށްފައިނެތް އޮޖިޓައިލް ޕެއިންޓް ނަމަކަށް ކިޔާ ޚާއްޞަ ދަވާދެއް ލާފައެވެ.

މިސްކިތަށް އަރާ ހަރުފަތްތަކުގަޔާއި މިސްކިތަށްވީ ބައިގެ ހިގާ ފަންގިފިލާގައި ޖަހާފައި އެހުރީ ގްރީސުން ގެނައި ހެލެނިކް ބްރޭންޑް ގެ ގުދްރަތީ ހިލައެވެ. މިސްކިތުގެ އެކި ހިސާބުގައި ހަރުކޮށްފައިހުރި ޖާލީތަކާއި މިޙްރާބު ގޭގަ ހުރި ސްލައިޑިންގ ދޮރުތަކަކީ ތައިލޭންޑުން ހައްދައިގެން ގެނައި ތަކެއްޗެވެ. އެ ޖާލިތަކާ ދޮރުތައް ހުރީ ޕްލައިވުޑުން ހަދާ ބޭރުގަ ހައިވަކަރު ތަތްކޮށްފައެވެ.

މިސްކިތުގެ ގުއްބާއި މުންނާރުގެ ގުއްބު ހަދާފައިއެވަނީ މެލޭޝިޔާއިން ގެނައި އެނޯޑައިޒްޑް އެލުމިނިއަމުންނެވެ. މިސްކިތުގެ ގުއްބުގެ ތިރިން، މިހުރާބުގޭގެ އެންމެ މަތީގައި ހުރި ކުޑަދޮރު ތަކުގައި ޖަހާފައިހުރި ކުލަ ބިއްލޫރިއަކީ ޕާކިސްތާނުން ހައްދައިގެން ގެނައި ބިއްލޫރިއެވެ.

މިހުރާބުގޭގެ މެދުގައި ބޮޑު އެއް ޗެންޑެލިޔަރ އަދި ހަތަރު ކަނަށް ވާގޮތަށް ހަތަރު ޗެންޑެލިޔަރ ހަރު ކުރެވުނެވެ. އެތާގައި ފުރަތަމަ އެޅި ދޫލައަކީ ޚާއްޞަކޮށް އެކަމަށް ތައްޔާރުކޮށް، ޕާކިސްތާން ސަރުކާރުން ހަދިޔާކުރި ދޫލައެކެވެ. އެ ދޫލަ ފެތުރުމަށް ޕާކިސްތާން މީހުންގެ ގްރޫޕެއް މާލެ އައެވެ.

މަސްޖިދުލްޞުލްޠާން މުޙައްމަދު ތަކުރުފާނުލް އަޢުޒަމަށް އެއް އިރެއްގައި މަދުވެގެން ހަތަރުހާސް ފަސް ސަތޭކަ މީހުންނަށް ނަމާދަށް އެރޭނެއެވެ. އިސްލާމީ މަރްކަޒުގައި، މަރްކަޒުގެ ޢިމާމަށް ޚާއްޞަ ކޮޓަރިކޮޅަކާއި، އިދާރީ އޮފީސް ތަކާއި، ސެމިނަރ/ކްލާސް ރޫމް ތަކުގެ އިތުރަށް، ހަތަރު ސަތޭކައެއްހާ މީހުންނަށް ތިބެވޭވަރުގެ ޖަލްސާ ކުރާ މާލަމަކާއި ލައިބްރަރީއެއް ހިމެނުނެވެ.

މިސްކިތުގެ މުންނާރަކީ އެއް ސަތޭކަ ތެއްތިރީސް ފޫޓް އުސްމިންހުރި މުންނާރެކެވެ. މުންނާރުގެ ވަށައިގެން ފެނު އަޑީގައި ކުލަބޮކި ދިއްލައި ޒީނަތްތެރި ކޮށްފައިވާ ކުޑަ ފެންއަރުވާ ވަޑާމެއް އޮތެވެ. އެ މުންނާރުގެ ގުއްބާއި މިސްކިތުގެ ގުއްބު ބެހެއްޓުނީ އެކަމަށްޓަކައި ދިވެހި ސަރުކާރަށް ބައްލަވައިގަނެ މިސްކިތުގެ ސަރަޙައްދުގައި ބެހެއްޓުނު ޓަވަރ ކްރޭނެއްގެ އެހީގައެވެ. އެއީ ރާއްޖޭގައި ބެހެއްޓުނު ފުރަތަމަ ޓަވަރ ކްރޭނެވެ. މި ޓަވަރ ކްރޭން ބެހެއްޓީ ކަކާގޭ ޢަލީ ޙުސެއިން ދީދީގެ ބެއްލެވުމުގެ ދަށުންނެވެ.

ޢިމާރާތުގެ ތިރީ ބުރީގެ އުތުރުގައި ވުޟޫ ކުރަން ފެން އިސްކުރު ލާފައިވާ ދެ ކޮޓަރިއާއި ދެކުނުގައި އެފަދަ އެއް ކޮޓަރި ހެދުނެވެ. އަދި ގޯތިތެރޭގައި ފިރިހެނުންނަށާއި އަންހެނުންނަށް ވަކި ފާޚާނާތަކެއް ވެސް ހެދުނެވެ.

މަޝްރޫޢުގެ މަސައްކަތް ނިމެމުންދިޔައިރު ޢިމާރާތުގެ އެއްވެސް ތަނެއްގައި ދިވެހިންގެ މަސައްކަތްތެރިކަން ފެންނަންނެތްކަން ވަރަށް ބޮޑަށް ފާހަގަ ކުރެވިގެންދިޔައެވެ. އެހެންކަމުން ރައީސް މައުމޫން ނިންމެވީ މިސްކިތުގެ މިހުރާބުގޭގައި ދިވެހި މަސައްކަތްތެރިކަން ފެންނާނެ ގޮތަށް ކީރިތި ޤުރުޢާންގެ ސޫރަތްތަކާއި އާޔަތްތައް ހައިވަކަރުގައި ކަޑާ ނަގައިގެން ލިޔެފަ ބަހައްޓާށެވެ.

މިގޮތުން، މިސްކިތުގެ މިހުރާބުގޭގައި އިމާމު ހުންނަވާ ތާގައި ހުރި ފިލާގައި ލިޔެފައިވާ ސޫރަތުލް ފާތިޙާއާއި އާޔަތުލް ކުރުސި، އަދި އާޔަތާއި، މިސްކިތުގެ ނަންބޯޑު ލިޔުއްވީ ޚުދު ރައީސް މައުމޫނެވެ. އެހެން ތަންތާގައި ބަހައްޓާފައިހުރި ފިލާ ތަކުގައިވާ ލިޔުންތައް ލިޔުއްވީ މަޝްހޫރު އަތު ލިޔުންތެރިޔާ ޢަލީ ފަހުމީ، ޢާއްމުކޮށް ކިޔާ  ނަމުންނަމަ ތަބައް ޢަލިފުޅާއި މުޙައްމަދު ޞާދިގެވެ.

ހުކުރު މިސްކިތުން ނަމޫނާ ނަގައިގެން، ފިލާތަކުގައި ހުރި ކުރެހުންތައް ކުރަހައި، ކުރެހުންތަކާއި އަކުރުތައް ހައިވަކަރު ފިލާގައި ހަރުކޮށް ތައްޔާރުކުރީ ޝަބްނަމީގޭ ޙުސެއިން މުޙައްމަދު ދީދީގެ ބެއްލެވުމުގެ ދަށުން ދިވެހި ފަންނުވެރި ކުރެހުންތެރިންގެ ޓީމަކުންނެވެ. އެ ޓީމުގައި ހިމެނިވަޑައިގަތީ އިބްރާހިމް ރަފީގާއި، މައުރޫފް ޖަމީލާއި، ޢަލީ ހައިދަރާއި، ހުސްނޫ ޢަބްދުލްޢަޒީޒް ޔޫސުފާއި، މުޙައްމަދު ގާސިމާއި، މާކުން އިބްރާހިމް ނަޢީމާއި، ޢިބްރާހިމް ޢަބްދުލް ޢަޒީޒާއި، އަޙްމަދް ނަޖާހާއި، ޙުސެއިން ޢަފީފާއި، މޫސާ މުޙައްމަދާއި، މުޙައްމަދު ވަހީދާއި، ޢަބްދުލްޙަމީދޫ މުޙައްމަދާއި، ޙުސެއިން ތައުފީގެވެ.

އަކުރުތަކާއި ކުރެހުންތައް ހައިވަކަރު ފިލާގައި ކަނޑާ ނަގައި، ފިލާތައް ހުންނަންވީ ތަންތަނަށް ވަރުކޮށް، ބެހެއްޓުމުގެ މަސައްކަތް ކުރީ މާވަޑި މއ. ޑިއާރފްރެންޑް އިބްރާހިމް ޙަލީމް ގެ ބެލުމުގެ ދަށުން ވަޑިންގެ ޓީމަކުންނެވެ.

މިސްކިތުގެ މައި ހޯލުގައިހުރި މިންބަރު ޑިޒައިން ކުރައްވައި އެ ޑިޒައިންތައް ލަކުޑީގައި ކަނޑާ ނެގުމުގެ މަސައްކަތް ކުރެއްވީ ޢިބްރާހިމް ޢަބްދުލްޢަޒީޒެވެ. އޭގެ ވަޑާންކޮށް އެކުލަވާލެއްވީ ގ. ސައްލިގޭ ޖަޢުފަރު ޢީސާ އާއި އޭނާގެ ވަޑިންގެ ޓީމުންނެވެ.

އިސްލާމީ މަރްކަޒާއި މަސްޖިދު ޞުލްޠާން މުޙައްމަދު ތަކުރުފާނުލް އަޢުޒަމްގެ މަޝްރޫޢު ހިންގުމުގައި ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކްވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރ ގެ ޑިރެކްޓަރާއި އެންމެ ކައިރިން އެހީތެރިވެ ވަޑައިގަތީ އެސިސްޓެންޓް ޑިރެކްޓަރ ހ. ފޭދޫ މައިޒާން ޢިބްރާހިމް މަނިކާއި، އޮޕަރޭޝަންސް އޮފިސަރ ގ. އުތުރުގޭ މުޙައްމަދު ޚަލީލް އެވެ.

އިސްލާމީ މަރްކަޒު މަޝްރޫޢަށް ޚަރަދު ކުރީ ސައުދީ އެރޭބިއާ އާއި، ބުރޫނާއީ އާއި، ޕާކިސްތާނާއި، ކުވެއިތާއި، މެލޭޝިޔާ އާއި، ޔުނައިޓެޑް އެރޭބް އެމިރޭޓްސް އާއި، މިޞްރުން ލިބުނު ދީލަތި އެހީ އާއި، ދިވެހި ދައުލަތުގެ ބަޖެޓުންނެވެ. މަޝްރޫޢު އަށް މުޅިއެކު ޚަރަދުވީ ގާތްގަޑަކަށް ހަ މިލިއަން ޑޮލަރެވެ.

1984 ވަނަ އަހަރު ނޮވެމްބަރ މަހުގެ ކުރީކޮޅު އިސްލާމީ މަރްކަޒު މަޝްރޫޢުގެ ހުރިހާ މަސައްކަތެއް ނިމިއްޖެއެވެ. އެ އަހަރު ޖުމްހޫރީ ދުވަހު އިސްލާމީ މަރްކަޒް ހުޅުވުމަށްޓަކައި ސައިޓުން ކުނިބުނި ނަގައި ސާފުކޮށް، ޒީނަތްތެރި ކުރީ ޕަބްލިކްވާރކްސް ގެ މުވައްޒަފުންނާއިއެކު މާލޭ ހަތަރު އަވަށުން ރައްޔިތުން ނުކުމެއެވެ.

އިސްލާމީ މަރްކަޒު ހުޅުއްވައިދެއްވީ 11 ނޮވެމްބަރ 1984 ވީ އާދިއްތަ ދުވަހު ހެދުނު އެކަމަށްޓަކައި މަރްކަޒުގެ ޖަލްސާ ކުރާ ހޯލުގައި ބޭއްވުނު ޚާއްޞަ ނުހަނު ކުލަގަދަ ރަސްމިއްޔާތެއްގައި ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ އަލްއުސްތާޛް މައުމޫން ޢަބްދުލްޤައްޔޫމެވެ. މި ޖަލްސާގައި ދިވެހި ދައުލަތުގެ ޢިއްޒަތްތެރިންނާއި، ސަރުކާރުގެ އެކި ދަރަޖައިގެ ވެރިންނާއި، ކަމުވޮށިވެގެންވާ ބޭފުޅުންނާއި ރައްޔިތުން ތަމްސީލް ކުރައްވާ ބޭފުޅުން ބައިވެރި ވެވަޑައިގަތެވެ.

ޖަލްސާގައި ބައިވެރިވެ ވަޑައިގެންނެވި ބޭރުގެ ޢިއްޒަތްތެރިންގެ ތެރޭގައި މެލޭޝިޔާގެ ބޮޑުވަޒީރު ޑާޓޯ މަހާތީރު  ބިން މުޙައްމަދުގެ ދެކަނބަލުންނާއި، ޝެއިޚުލްއަޒްހަރު ފަޟީލަތުލްޝެއިޚް ޖާދުލްޙައްގު ޢަލީ ޖާދުލްޙައްގު އާއި، ބްރޫނާއީ ރަސްގެފާނު ޙަސަނުލް ބުލްޤިއާ ގެ ކޮއްކޯފުޅު ޖެފްރީ ބުލްޤިއާ އާއި، މައްކާގެ ޙަރަމްފުޅުގެ ޢިމާމު ފަޟީލަތުލުޝެއިޚް މުޙައްމަދް އަލް ސުބެއިލް އާއި، ދުނިޔެއަށް މަޝްހޫރޫ ޤާރީ ޝެއިޚް ޢަބްދުލްބާސިޠު ޢަބްދުލްޞަމަދު އާއި، ކުވެއިތުގެ މިނިސްޓަރ އޮފް އައުޤާފު އަޙުމަދު ސަޢުދުލް ޖާސިރު އާއި، ޕާކިސްތާނުގެ މިނިސްޓަރ އޮފް ރެލިޖަސް އެފެއާރޒް ރާޖާ މުޙައްމަދު ޒަފަރުލްޙައްޤު އާއި، ސްރީލަންކާގެ މިނިސްޓަރ އޮފް ޓްރާންސްޕޯރޓް އެމް އެޗް މުޙައްމަދު އާއި، ބަންގްލާދޭޝް ގެ މިނިސްޓަރ އޮފް އެގްރިކަލްޗަރ ޢަބްދުލްޙަލީމް ޗައުދަރީ ހިމެނިވަޑައިގަތެވެ. މި ބޭބޭފުޅުންނާއި، މި ބޭބޭފުޅުންގެ އަރިހުގައި ގެންނެވި ވަފުދުތަކާއި، ރަހްމަތްތެރި ބައެއް ގައުމުތަކުން ވަޑައިގެން މަތީ ދަރަޖައިގެ ވެރިންނާއިއެކު، ފަންސާސް ނުވަ ބޭރުގެ މެހްމާނުން އިސްލާމީ މަރްކަޒް ހުޅުވުމުގެ ރަސްމިއްޔާތަށް މާލެ ވަޑައިގަތެވެ.

އިސްލާމީ މަރްކަޒް ހުޅުވުމުގެ ރަސްމިއްޔާތުގައި ވާހަކަފުޅު ދައްކަވަމުން ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ އަލްއުސްތާޛް މައުމޫން ޢަބްދުލްޤައްޔޫމް ވިދާޅުވެފައިވެއެވެ. "ޢިއްޒަތްތެރި އަޚުންނޭވެ. ދިވެހިރާއްޖޭގެ ތާރީޚް މީގެ ކުރިން ދެކިފައިނުވާ، މި އިސްލާމީ މަރްކަޒް ހުޅުވުމުގައި ތިޔަ ބޭފުޅުން އަޅުގަޑުމެންނާ މިއަދު ބައިވެރިވެ ވަޑައިގަންނަވަމު. މި މަތިވެރި މަރްކަޒް މާތް ﷲ އިރާދަފުޅާލައިގެން ވެގެންދާނީ އިސްލާމީ ގޮވައިލުން އިރުމަތީ އަދި ދެކުނު އޭޝިޔާގެ ސަރަޙައްދުގައި އެތަނަކުން ފެތުރިގެންދާނެ އިސްލާމީ ކިއްލާއަކަށް. ތެދުމަގު ގެއްލިފައިވާ މީހުންނަށް މަގު އަލިކޮށްދިނުމަށްޓަކައި، އަދި އިސްލާމްދީން ދީނެއްގެ ގޮތުގައި، ޢަޤީދާއެއްގެ ގޮތުގައި، އަދި ދިރިއުޅެންވީ ގޮތެއް ކަމުގައި ނުބަލާ، އަމާން ކަމުގެ އައްސޭރިއަކާ ހަމައަށް ވާޞިލު ވެވެން ނޯންނާނެކަން އަންގައިދިނުމަށްޓަކާ."

އާދެ! މާތް ﷲ ގެ އިރާދަފުޅާއިއެކު ކުރިޔަށް މިއޮތް ނޮވެމްބަރ މަހު އިސްލާމީ މަރްކަޒަށް ސާޅިސް އަހަރު ފުރޭނެއެވެ. މަރްކަޒުގެ ޢުމުރުން މިހާ ދުވަސް ވެގެންދާއިރު އަޅުގަޑަށް ތަފާތު އިހުސާސް ތަކެއް ކުރެވެއެވެ. ސަބަބެއްނެތިއެއް ނޫނެވެ. އެންމެ ބޮޑު ސަބަބަކީ ސަރުކާރުގެ މުވައްޒަފެއްގެ ހައިޞިއްޔަތުން ނަމަވެސް، ބިމުގައި މިސްކިތެއް ހިމެނޭ ގޮތަށް އިސްލާމީ މަރްކަޒެއް ޢިމާރާތް ކުރުމުގެ މަޝްރޫޢެއް ހިންގުމުގައި އިސްކޮށް ހުރުމުގެ ފުރުޞަތާއި، 1984 ން 1993 ށް މަރްކަޒުގެ ޢުމުރުން ފުރަތަމަ ނުވަ އަހަރު މަރްކަޒުގެ އިދާރާ އިސް މުވައްޒަފެއްގެ ގޮތުން ހިންގުމުގެ ފުރުޞަތު، މާތް ﷲ އިރާދަ ކުރެއްވީ އަޅުގަޑަށް ކަމުގައި ވީތީއެވެ.

މިއަދު އަޅުގަޑުގެ ހިތުގައި ހިގާ ޝުޢޫރު ތަކަކީ ދިވެހި އިސްލާމީ މުޖުތަމަޢު އުފާކޮށް ފަޚުރުވެރިވާ ވަރަށް، ވޭތިވެދިޔަ ސާޅީސް އަހަރުގެ ތެރޭގައި މި މުހިއްމު ގައުމީ ބިނާގެ ހައިބަތާއި ރީތިކަން ދެމެހެއްޓިއްޖެ ބާވައެވެ. އަދި މި ބިނާ އުފެދިގެން އައި މަގުޞަދު ކަމުގައިވާ އިސްލާމީ ނޫރު ރާއްޖޭގައާއި ރާއްޖެއިން ބޭރުގައި ދިރުވައި، ނަގަހައްޓައި، ދެމެހެއްޓުމުގެ މަގުޞަދު ރާއްޖޭގެ ރައްޔިތުން ހިތްހަމަޖެހޭ މިންވަރަށް އިސްލާމީ މަރްކަޒުން ޙާޞިލު ކުރެވޭ ބާވައެވެ.

 

 

 

 

`

ތަރައްގީގެ ދެންއޮތް ހަރުފަތަށް އެރުމަށް ދުނިޔޭގެ ފެންވަރުގެ މަސައްކަތު ފައުޖެއް: އެކަމަށްޓަކައި ނަތީޖާ ނެރެނިވި ލޭބަރ އެޑްމިނިސްޓްރޭޝަން ނިޒާމެއް

އަޅުގަޑުގެ ނަޒަރުގައި އަޅުގަޑުމެންގެ ގައުމު ތަރައްގީގެ ދެންއޮތް ހަރުފަތަށް އުފުލާލުމަށްޓަކައި އެންމެ ބޮޑަށް ބޭނުންވާ ކަމަކީ ރައްޔިތުން އަދާ ކުރާނެ ރަނގަޅު ފެންވަރުގެ ވަޒީފާތައް އުފެއްދުމާއި، ރައްޔިތުން އިންވެސްޓް ކުރާނެ ރަގަޅު ފުރުޞަތުތައް ހުޅުވައި ދިނުމާއި، މިކަންކަމުގެ ސަބަބުން އުފެދޭ ވަޒީފާތަކާއި މަސައްކަތްތައް ކުރާނެ ދުނިޔޭގެ ފެންވަރު ނުވަތަ ވާރލްސް ކްލާސް މަސައްކަތު ފައުޖެއް ނުވަތަ ވާރކްފޯރސެއް އުފައްދައި ދެމެހެއްޓުމެވެ.

މި މަގުޞަދު ޙާޞިލު ކުރެވޭނީ ގައުމުގައި ހަރުދަނާ ލޭބަރ އެޑްމިނިސްޓްރޭޝަން ނިޒާމެއް އޮވެގެންނެވެ. ދެރަ ކަމަކީ އެކާވީސްވަނަ ގަރުނުގެ ފުރަތަމަ ފަންސަވީސް އަހަރު ފާއިތުވެ ދާއިރުވެސް، އެފަދަ ނިޒާމެއް ރާއްޖޭގައި ގާއިމު ކުރެވިފައިނެތް ކަމެވެ.

1932 ވަނަ އަހަރު ރާއްޖޭގައި ދުސްތޫރީ ދައުލަތެއް ގާއިމު ކުރެވުނުތާ ފަންސާސް އަހަރު ފާއިތުވެ ދިޔަ ފަހުން، ފުރަތަމަ ފަހަރަށް މަސައްކަތާއި ވަޒީފާއާ ބެހޭ އިދާރާއެއް ސަރުކާރުގެ އޮނިގަޑުގެ ތެރޭގައި ގާއިމު ކުރެވުނީ 1982 ވަނަ އަހަރުއެވެ. އެއީ އެއިރު ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ އޮފީހުގެ ދަށުން ހިގަމުން ދިޔަ ޕޯރޓް ކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓް ގެ ނަން ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކް ވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރ ގެ ނަމަށް ބަދަލުކޮށް، ރާއްޖޭގައި ނޯކިރީ ކުރުމާއިބެހޭ ގަވާއިދުތައް ހަދައި، ހިންގައި ބެލެހެއްޓުން އެ ޑިޕާރޓްމަންޓްގެ މެންޑޭޓް ގައި ހިމަނައިގެންނެވެ.

އެ ދުވަސްވަރު ގިނަ މީހުން ދިރިއުޅެމުން ދިޔައީ ތަފާތު ބާވަތްތަކުގެ ދުވަހު މަސައްކަތް ކޮށްގެންނެވެ. ސަރުކާރުގައާއި، ފުޅާވަމުން އައި ފަތުރުވެރި ކަމުގެ ދާއިރާގައާއި، މަދު ވިޔަފާރި ތަކެއްގައި އުފެދިފައިހުރި ރަސްމީ ވަޒީފާތަކެއް ހުއްޓެވެ. ނޯކަރުން އުޅުނީ ގޭގޭގައި ސާހިބުންގެ ޚާދިމުންގެ ގޮތުގައެވެ. މި ކަންކަން ހިގަމުން ދިޔައީ، އެކަންކަމާއި ގުޅޭ އެއްވެސް މިންވަރެއްގެ ގާނޫނީ އޮނިގަޑެއް ނެތިއެވެ. އިސްތިސްނާ އެއްނެތި ނޯކަރުންނާއި، މުވައްޒަފުންނާއި، ދުވަހު މަސައްކަތްކުރި މީހުންނާއި، ސާހިބުންނާއި، ވަޒީފާ ދޭ ފަރާތްތަކާއި، މި ހުރިހާ ފަރާތަކުންވެސް ޢަމަލު ކުރަމުން ދިޔައީ އެފަރާތަކުން، އެ ފަހަރަކު، އެކަމެއްގައި ހިތަށް އެރި ގޮތަކަށެވެ. އެހެންކަން އޮތުމާއިއެކު، އުފެއްދުންތެރިކަމުގެ ގައުމީ މަގުޞަދުތައް ޙާޞިލު ކުރެވޭނެ މާހައުލެއް ނެތެވެ.

މި ފަސަމަންޒަރުގެ ތެރެއިން ލޭބަރ ޑިޕާރޓްމަންޓްގެ މޭންޑޭޓް ފުރިހަމަ ކުރުން ވެގެންދިޔައީ ވަރަށް ބޮޑު ގޮންޖެހުމަކަށެވެ. ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ އާއި، ރައީސް އޮފީހުގެ ކަމާއިބެހޭ ވެރިންނާއި، ލޭބަރ ޑިޕާރޓްމަންޓާއި މެދުގައި ތަފާތު ފެންވަރުގެ މަޝްވަރާ ތަކަކަށްފަހު، ނިމުނީ ސަރުކާރުގެ ކަމާއި ގުޅުންހުރި އޮފީސްތަކާއި، އޭރު އޮތް އަމިއްލަ ދެ ޖަމްޢިއްޔާ ކަމުގައިވާ ދިވެހި ވިޔަފާރިވެރިންގެ ޖަމްޢިއްޔާ އާއި މޯލްޑިވިއަން އެސޯސިއޭޝަން އޮފް ޓުއަރިޒަމް އިންޑަސްޓްރީޒް (މަޓީ) ގެ މައްޗަށް އެކުލެވޭ ލޭބަރ އެޑްވައިޒަރީ ބޯޑެއްގެ ލަފަޔާއިއެކު ކަމާއިގެން ކުރިޔަށް ދިޔުމަށެވެ.

އެޑްވައިޒަރީ ބޯޑުގެ ލަފަޔާއިއެކު އެންމެ ފުރަތަމަ ކުރަން ފެށުނު މަސައްކަތަކީ ޒަމާނަށް އެކަށީގެންވާ ގޮތަށް ދިވެހިރާއްޖޭގައި ވަޒީފާ އަދާ ކުރުމާއިބެހޭ ގަވާޢިދެއް އެކުލަވާލުމެވެ. މުވައްޒަފުންނާއި ނޯކަރުން ތަމްސީލް ކުރާ ޖަމްޢިއްޔާ ނެތިވެސް. އެ ފަރާތްތަކާއި ވަޒީފާދޭ ފަރާތްތަކުގެ ޙައްގުތަކާއި، އަދި ރާއްޖޭގެ މަސައްކަތު މާހައުލާއި ބެހޭ ގޮތުން ވަރަށް ހުޅުވިފައިވާ މިނިވަން މާހައުލެއްގައި ބޯޑުގައި މަޝްވަރާ ކުރެވެމުން ދިޔައެވެ.

އެއިރު ސަރުކާރަކީ ރާއްޖޭގައި އެންމެ ބޮޑު ވަޒީފާދޭ ފަރާތް ކަމަށް ވުމާއިއެކު ސަރުކާރުން މުވައްޒަފުންނާއިމެދު ބައެއް ފަހަރަށް ކަންކަން ކުރެވޭ ގޮތާއި، އަދި ސަރުކާރުގެ މަސައްކަތު މާހައުލާއިމެދު ވެސް، ބަހުސް ކުރެވެމުން ދިޔައެވެ. ނަތީޖާ ނެރެވޭ ކަހަލަ ރަގަޅު ގަވާޢިދެއް އެކުލަވާ ލުމުގެ އިޚުލާޞްތެރި ނިޔަތް ފިޔަވައި އެހެން މަގުޞަދެއް އޮވެގެނެއް ނޫނެވެ. ނަމަވެސް ބޯޑުގައި ކުރެވޭ މަޝްވަރާ ތަކުގެ ވާހަކަ، އެއް ކަންފަތުން އަނެއް ކަންފަތަށް ވާސިލު ވަމުން ދިޔަ ދިޔުމުގައި ބޯޑުގެ ބައެއް މެންބަރުންނާއިމެދު ބައެއް ފަރާތްތަކުގެ ހިތްހަމަ ނުޖެހުމާއި ނުތަނަވަސްކަން އުފެދުމުން ދިޔަކަންވެސް ފާހަގަ ކުރެވުނެވެ.

ގަވާއިދު އެކުލަވައިލުމުގެ މަސައްކަތް ކުރެވެމުން ދަނިކޮށް، 1988 ވަނަ ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކް ވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރ ގެ ދަރަޖަ މަތިވެ، މިނިސްޓްރީ އޮފް ޕަބްލިކް ވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރ ގެ ގޮތުގައި ހަމަޖެހިއްޖެއެވެ. އަދި 1989 ވަނަ އަހަރު މިނިސްޓްރީ އަށް މިނިސްޓަރަކު ވެސް ޢައްޔަނު ކުރެވިއްޖެއެވެ.

ވަރަށް ހޫނު ބަހުސްތަކަކަށްފަހު، އަދި ތަފާތު ގިނަ ދެލިކޮޕީ ތަކަކަށްފަހު، ގަވާޢިދު ފައިނަލް ކޮށް ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ އޮފީހަށް ފޮނުވުމުން، އެ ގަވާޢިދާއިމެދު ވަޒީރުންގެ މަޖިލީހުގައި މަޝްވަރާ ކުރެއްވުމަށްފަހު، ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ ނިންމެވީ 1994 ވަނަ އަހަރުން ފެށިގެން ގަވާޢިދަށް ޢަމަލު ކުރަން ފަށާށެވެ.

ނަމަވެސް، ގަވާޢިދު ތަންފީސް ކުރުމުގެ ފުރުޞަތު މިނިސްޓްރީ އަކަށް ނުލިބުނެވެ. 1993 ވަނަ އަހަރުގެ ނޮވެމްބަރ ގައި ފެށުނު ރިޔާސީ ދައުރާއިއެކު، އެއިރު އޮތް މިނިސްޓްރީ އޮފް ޕަބްލިމް ވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރ ގެ ތެރެއިން ލޭބަރާއި ބެހޭ މެންޑޭޓް ވަކިކޮށް، މިނިސްޓްރީ އޮފް ޓްރޭޑް އެންޑް އިންޑަސްޓްރީޒް، މިނިސްޓްރީ އޮފް ޓްރޭޑް، އިންޑަސްޓްރީޒް އެންޑް ލޭބަރ ގެ ގޮތުގައި ހަމަޖެހި، ބިދޭސީން ރާއްޖޭގައި މަސައްކަތް ކުރުމާއި ބެހޭ ކަންކަން ބެލެހެއްޓުން އެ މިނިސްޓްރީ އާ ޙަވާލު ކުރެވުނެވެ. އަދި، ވަޒީފާ އާ ބެހޭ ގަވާޢިދު ބެލެހެއްޓުމާއި، ލޭބަރ މެންޑޭޓުގައި ހިމެނޭ އެހެން ކަންކަން މިނިސްޓްރީ އޮފް ޕްލޭނިންގ އެންޑް ނެޝެނަލް ޑިވެލޮޕްމަންޓާއި ޙަވާލު ކުރެވުނެވެ.

މިގޮތަށް ދެމިއޮތީ 1993 ވަނަ އަހަރު ފެށުނު ރިޔާސީ ދައުރު ނިމެންދެނެވެ. 1998 ވަނަ އަހަރުގެ ރިޔާސީ ދައުރު ފެށުނީ ވަޒީފާގެ ގަވާޢިދު އެކުލަވާލަމުން ދިޔައިރު ލޭބަރ އެޑްވައިޒަރީ ބޯޑުގެވެސް ވިސްނުންހުރި ގޮތަށް، މަސައްކަތާއި ވަޒީފާއާ ބެހޭ ފުޅާ މެންޑޭޓަކާއިއެކު، ބާރުވެރި މިނިސްޓްރީ އޮފް ހިއުމަން ރިސާސަސް، އެމްޕްލޯއިމަންޓް އެންޑް ލޭބަރ އަކާއިއެކުގައެވެ. ފަސް އަހަރަށްވުރެ ގިނަ ދުވަހު މިގޮތަށް އޮތުމަށްފަހު، 2003 ގައި ފެށުނު ރިޔާސީ ދައުރުގެ ތެރޭގައި މިނިސްޓްރީ ބަދަލު ވެގެން ދިޔައީ މިނިސްޓްރީ އޮފް ހަޔަރ އެޑިއުކޭޝަން، އެމްޕްލޯއިމަންޓް އެންޑް ލޭބަރަށެވެ.

2008 ވަނަ އަހަރުގެ ރިޔާސީ ދައުރު ފެށުނީ ހިއުމަން ރިސޯސަސްގެ މެންޑޭޓް، ޔޫތް އެންޑް ސްޕޯރޓްސް އާއި ގުޅުވައިގެން އުފެދިގެންދިޔަ މިނިސްޓްރީ އޮފް ހިއުމަން ރިސޯސަސް، ޔޫތް އެންޑް ސްޕޯރޓްސް އަކާއި އެކުގައެވެ. އެ ދައުރުގައި އެމްޕްލޯއިމަންޓް އާއި ލޭބަރ ގެ މެންޑޭޓް ސަރުކާރުގެ އިދާރީ އޮނިގަޑުން ފެންނާކަށް ނެތެވެ.

2013 ވަނަ އަހަރުގެ ރިޔާސީ ދައުރު ފެށުނުއިރު ސަރުކާރުގެ އިދާރީ އޮނިގަޑުގެ ތެރެއިން ހިޔުމަން ރިސޯސަސް ވެސް ގެއްލިއްޖެއެވެ. އަދި ރާއްޖޭގައި މަސައްކަތް ކުރަން އަންނަ ބިދޭސީންނާއި ބެހޭ ކަންކަން ބެލެހެއްޓުން އިމިގްރޭޝަން ޑިޕާރޓްމަންޓާއި މަތިކޮށް، އެމްޕްލޯއިމަންޓް އާއި ލޭބަރާއި ބެހޭ އެހެން ކަންކަން ބެލެހެއްޓުން މިނިސްޓްރީ އޮފް އިކޮނޮމިކް ޑިވެލޮޕްމަންޓްގެ ދަށުން ލޭބަރ ރިލޭޝަންސް އޮތޯރިޓީ އެއް އުފައްދައި، އެ އޮތޯރިޓީ އާ ހަވާލު ކުރެވުނެވެ.

2018 ގައި ފެށުނު ރިޔާސީ ދައުރުގައި ބިދޭސީންނަށް ރާއްޖޭގައި މަސައްކަތް ކުރުމުގެ ހުއްދަ ދިނުމާއި ބެހޭ ކަންތައް ބެލެހެއްޓުން އިމިގްރޭޝަން ޑިޕާރޓްމަންޓުން ވަކިކޮށް، މިނިސްޓްރީ އޮފް އިކޮނޮމިކް ޑިވެލޮޕްމަންޓާއި ޙަވާލު ކުރެވުނެވެ. ލޭބަރ ރިލޭޝަންސް އޮތޯރިޓީ އެ މިނިސްޓްރީގެ ދަށުގައި ދެމިއޮތެވެ.

2023 ވަނަ އަހަރުގެ ރިޔާސީ ދައުރު ފެށުނީ އަނެއްކާވެސް އުއްމީދީ މިނިސްޓްރީ އޮފް ހަޔަރ އެޑިއުކޭޝަން، ލޭބަރ އެންޑް ސްކިލްސް ޑިވެލޮޕްމަންޓަކާއި އެކުގައެވެ. ނަމަވެސް ކަންއޮތް ގޮތުގެ ޙަގީގަތަށް ބަލައިލާއިރު ފެންނަނީ ފިޔަ ބުރިވެފައިއޮތް ލޭބަރ މިނިސްޓްރީ އެކެވެ. ގައުމީ ލޭބަރ ޕޮލިސީ ގެ މުހިއްމު ބައެއް ކަމުގައިވާ ބިދޭސީން ރާއްޖޭގައި މަސައްކަތް ކުރުމާއި ބެހޭ ކަންކަން އިކޮނޮމިކް މިނިސްޓްރީއިން ވަކިކޮށް އަނެއްކާވެސް އޮތީ އިމިގްރޭޝަންގެ ދަށަށް ބަދަލު ކުރެވިފައެވެ.

ލޭބަރ ރިލޭޝަންސް އޮތޯރިޓީ ވެސް ކުޑަ ދުވަސް ކޮޅަކު މި ދައުރުގައި ދެވަނަ ފަހަރަށް އުފެދުނު ލޭބަރ މިނިސްޓްރީގެ ދަށުގައި އޮތުމަށްފަހު، މިހާރު ވަނީ މިނިސްޓްރީ އޮފް ހޯމްލޭންޑް ސެކިއުރިޓީގެ ދަށަށް ބަދަލު ކުރެވިފައެވެ.

މި ތާރީޚަށް ބަލައިމުމުން ފެނިގެންދަނީ 1982ން ފެށިގެން ކޮންމެ ރިޔާސީ ދައުރެއްގައިވެސް ރާއްޖޭގެ ލޭބަރ އެޑްމިނިސްޓްރޭޝަން ގެ ނިޒާމަށް ބަދަލު ތަކެއް ގެނެވިފައިވާ ކަމެވެ. ލޭބަރާއިބެހޭ މެންޑޭޓްތައް އެކި ފަހަރު އެކު ވުޒާރާ ތަކަށާއި އިދާރާ ތަކަށް ބަދަލު ކުރެވެމުން ގޮސްފައިވާ ތަނެވެ. އެއްވެސް މެންޑޭޓެއް އެއް ތަނެއްގައި ފަސް ވަރަކަށް އަހަރަށްވުރެ ދިގު މުއްދަތެއްގައި ދެމިއޮވެވިފައި ނެތްކަމެވެ. އެއީ ގައުމެއްގެ މަސައްކަތާއި ވަޒީފާ ފަދަ މުހިއްމު ދާއިރާ އަކަށް ތަރައްގީ ގެނެވޭނެ ގޮތެއް ނޫންކަން ގަބޫލު ކުރަންޖެހެއެވެ.

ތެދުފުޅެކެވެ. މި ފަހަކަށް އައިސް ރާއްޖޭގައި ގަވާޢިދާއި ޚިލާފަށް މަސައްކަތް ކުރަންއުޅޭ ބިދޭސީން ހޯދައި ފިޔަވަޅު އެޅުމުގެ ވަރަށް ކާމިޔާބު މަސައްކަތްތަކެއް އިމިގްރޭޝަން ޑިޕާރޓްމަންޓުން ކުރައްވަމުން އެބަގެންދަވައެވެ. އެއީ އެކަން އޮންނަންވެސް ޖެހޭނެ ގޮތެވެ. ހަމައެކަނި ގަވާއިދާއި ޚިލާފަށް މަސައްކަތް ކުރަންއުޅޭ ބިދޭސީންނެއް ނޫނެވެ. ވިސާގެ މުއްދަތު ފަހަނައަޅައި ދާފަހުން ރާއްޖޭގައި އުޅެމުންދާ "ފަތުރުވެރިން" ވެސް މެއެވެ. އަދި ގަވާޢިދާއި ޚިލާފަށް ބޯޑަރ ހުރަސްކޮށް ރާއްޖޭގައި އުޅޭ އެންމެންނެވެ.

ނަމަވެސް، ރާއްޖޭގައި ބިދޭސީން މަސައްކަތް ކުރުމުގެ ހުއްދަ ދިނުމާއި، ގަވާޢިދުން މަސައްކަތް ކުރަންއުޅޭ ބިދޭސީންގެ ކަންކަން ބެލެހެއްޓުމަކީ އިމިގްރޭޝަން ޑިޕާރޓްމަންޓް ގެ ކަމަކަށް ވެގެން ނުވާނެއެވެ. އެއީ ރާއްޖޭގެ ލޭބަރ ޕޮލިސީގެ މުހިއްމު ބަޔެކެވެ. ރާއްޖޭގެ ތަރައްގީގެ ދުވެއްޔާއި އާބާދީ އިތުރުވާ ވަރަށް ވިސްނާއިރު ބިދޭސީ މަސައްކަތްތެރިންނާއިނުލާ ރާއްޖޭގެ މަސައްކަތު ފައުޖު ނުވަތަ ވާރކްފޯރސް ފުރިހަމައެއް ނުކުރެވޭނެއެވެ. އެހެންކަމުން، ބިދޭސީ މަސައްކަތު ފައުޖާއި ބެހޭ ޕޮލިސީ އިމިގްރޭޝަނުން، ދިވެހި މަސައްކަތު ފައުޖާއިބެހޭ ޕޮލިސީ ލޭބަރ މިނިސްޓްރީން އެކުލަވާލައި ހިންގާ ގޮތަށް އޮތުމަކީ ދެކޮޅުޖެހޭ ކަމެއް ނޫނެވެ. އަދި ކުރެވޭނެ ކަމެއްވެސް ނޫނެވެ.

ތަރައްގީގެ ލަނޑުދަނޑިތައް ޙާޞިލު ކުރުމަށް ވަރަށް ރަގަޅަށް ފަރުމާ ކުރެވި ހިގަމުންދާ ޓްރައިޕާޓައިޓް ލޭބަރ ރިލޭޝަންސް ނިޒާމެއް ގައުމުގައި އޮންނަންޖެހެއެވެ. އެފަދަ ޓްރައިޕާޓައިޓް ނިޒާމެއްގައި މަސައްކަތްތެރިންނާއި، ވަޒީފާ ދޭ ފަރާތްތަކާއި، އަދި ސަރުކާރު މެދުގައި މަސައްކަތާއި އުފެއްދުންތެރި ކަމުގެ މިންގަޑުތަކާއިމެދު މަޝްވަރާ ކޮށް އެއްބަސްވެވޭ ނިންމުންތަކެއް ނިންމަންޖެހެއެވެ.

ތިން ފަރާތް ގުޅިގެން މަގުޞަދު ޙާޞިލު ކުރާ ނިޒާމެއްގައި ކޯޅުންތަކާއި، ދެބަސްވުންތަކާއި، ބޭއިންސާފު ކަންކަން ހުންނާނެއެވެ. އަދި ގާނޫނާއި ގަވާޢިދާ ޚިލާފުވުންތައް ވެސް ހުންނާނެއެވެ. ތަރައްގީއަށް ފަހިވާ ގޮތަށް ޞުލްޙަވެރިކޮށް އަދި އިންސާފުވެރިކޮށް، އަވަހަށް އެފަދަ މައްސަލަތައް ޙައްލު ކުރުމަކީ ކޮންމެހެންވެސް ކުރަންޖެހޭ މުހިއްމު ކަމެކެވެ. ސަލާމަތާއި ބެހޭ އިދާރާއަކުން އެކަން އެގޮތަށް ކުރެވިދާނެ ކަމަކަށް ގަބޫލު ކުރަން ދައްޗެވެ.

ދުނިޔޭގެ ގައުމުތަކުގައި ކަންކުރާ ގޮތަށް ބަލާއިރު، މަސައްކަތު މާހައުލުގައި ޞުލްޙަ މަސްލަސް ކަމާއި އިންސާފު ގާއިމުކޮށް، ޙައްގުތައް ރައްކާތެރި ކޮށްދެމުންދަނީ ސަލާމަތީ ނިޒާމުގެ ތެރެއަކުން ނޫނެވެ. އެ މަގުޞަދު ޙާޞިލު ކުރުމަށްޓަކައި ވަރަށް ރަގަޅަށް ފަރުމާ ކުރެވިގެން ހިގަމުންދާ ނަތީޖާ ނެރެދެނިވި ޚާއްޞަ ލޭބަރ ޓްރައިބިއުނަލްތައް ފަދަ. ޑިސްޕިއުޓް ސެޓްލްމަންޓް އެންޑް ރިކޮންސިލިއޭޝަން ނިޒާމުތައް ގާއިމު ކުރެވިފައި ހުރެއެވެ. މައްސަލަތައް ޙައްލު ކުރުމަށްޓަކައި އެފަދަ އިދާރާތަކުން ބޭނުންކުރާ ޚާއްޞަ އިޖުރާތުތަކެއްވެސް ހުރެއެވެ.

ނަތީޖާ ނެރެދެނިވި ފުރިހަމަ ލޭބަރ އެޑްމިނިސްޓްރޭޝަން ނިޒާމެއްގައި ލޭބަރ މާކެޓް އިންފޮރމޭޝަން އާއި ސްޓްޓިސްޓިކްސް، ސްކިލްސް ޓްރެއިނިންގ، ލޭބަރ ރިލޭޝަންސް، އޮކިއުޕޭޝަނަލް ހެލްތް އެންޑް ސޭފްޓީ، ލޭބަރ ސްޓޭންޑަރޑްސް އެންޑް އިންސްޕެކްޝަން، ޑިސްޕިއުޓް ސެޓްލްމަންޓް އެންޑް ރިކޮންސިލިއޭޝަން، މެންޑޭޓްތައް ހިމެނިފައި ހުންނަންޖެހޭނެއެވެ. ގައުމީ ތަރައްގީއަށް ބޭނުންވާ ދުނިޔޭގެ ފެންވަރުގެ މަސައްކަތު ފައުޖެއް ގައުމުގައި އުފައްދައި ދެމެހެއްޓޭނީ މި ދެންނެވި މެންޑޭޓްތައް ހިމެނިގެން ބާރުވެރި ކުރެވިފައިވާ، ދާއިރާއަށް ޚާއްސަ ލޭބަރ އެންޑް އެމްޕްލޯއިމަންޓް މިނިސްޓްރީއަކުންނެވެ.