`

މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރު – ރާއްޖޭގެ ޒަމާނީ ތަރައްގީ ގެ މައި ދޮރޯށި

ރާއްޖެއަކީ ރާއްޖޭގަ ބޭނުންކުރާ ހުރިހާ އެއްޗެއްސެންހެން އިމްޕޯރޓް ކުރާ ގައުމެއް ކަމުގައިވީ ނަމަވެސް، 1980 ގެ އަހަރުތައް ފެށިގެން ދިޔައިރުވެސް، މުދާ އަރުވާ ބޭލުމުގެ ޚިދުމަތް ދިނުމަށް ހެދިފައިވާ ބަދަރެއް ނުވަތަ ޕޯރޓެއް، މާލެ ކީއްކުރަންތޯ ރާއްޖޭގެ އެހެން ތަނެއްގަވެސް ހެދިފައެއް ނެތެވެ. އެ ޚިދުމަތް ވަރަށް އާދައިގެ ގޮތަކަށް ދެމުން ދިޔައީ މާލޭގެ އުތުރު ފަރާތު ފަޅުތެރޭގަ، މިހާރު ޖުމްހޫރީ މައިދާނާ ބޮޑު ފާލަން އެ ހުރި ސަރަހައްދުގެ އެއްގަމާ ފަޅުތެރޭގައެވެ. އެ މަސައްކަތް ކުރަމުންދާ އިރެއްގަ އެދިމާލުން އޭރުގެ މެރިން ޑްރައިވް، މިހާރުގެ ގޮތުންނަމަ ބޮޑުތަކުރުފާނު މަގު، ހިގާ މީހުންނަށާ މަދު ނަމަވެސް ދުއްވާ އެއްޗެއްސަށް ބަންދު ކޮށްގެންނެވެ.

ކުޑަ ގޮތަކަށް ނަމަވެސް މާލޭ ފަޅު އޭރު ހެދިފައޮތީ ރަށުގެ އުތުރު ފަރާތުގައެވެ. އެއީ އޭރުގެ ހެންވޭރު ދޯނި އެހެލާ ތަން މިހާރު މާލެ/ހުޅުލެ ފެރީގެ ޚިދުމަތްދޭ ތަނާ، މާފަންނު ދޯނި އެހެލާތަން މިހާރު މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރުގެ ސަރަޙައްދާ ދެމެދުގެ ފަޅުތެރެއެވެ. ފަޅަށް ވަންނަން އޭރުވެސް ބޭނުންކުރީ މިހާރުވެސް ބޭނުން ކުރަމުންދާ ނެރު ތަކެވެ.

ފަޅު ފުންކުރަން ގެންގުޅުނީ 1903 ވަނަ އަހަރު އިގިރޭސި ސަރުކާރުން ދިވެހި ސަރުކާރަށް ހަދިޔާ ކޮށްފައޮތް ދަތްގަޑު ޖައްރާފާ ނުވަތަ ބަކެޓް ޑްރެޖަރެކެވެ. އެއީ 4 ހޯސް ޕަވަރުގެ ލިސްޓަރ އިންޖީނަކުން ވިންޗެއް ހިންގައިގެން، އެ ވިންޗުގަ ހުޅުވާ ލައްޕާ އަދި ފަޅު އަޑިއަށް ތިރިކޮށް ނަގާ ދަތްގަޑަކުން ފަޅު ކޮންނަ ޖައްރާފާ އެކެވެ.

ދުނިޔޭގެ އެހެން ތަންތާގެ ކޯރުތަކާ ރާއްޖޭގެ ރަށްރަށުގެ ފަޅުތަކާ އުފެދުމުގަ ބޮޑެތި ތަފާތު ތަކެއް ހުރުމާއެކު، އަދި 1980 ގެ އަހަރުތަކާ ހަމައަށް އައިއިރު ޖައްރާފާގެ ޢުމުރުން 70 ވަރަކަށް އަހަރަށްވުރެވެސް ގިނަ ދުވަސްވެފަ އޮތުމުގެ ސަބަބުން މަރާމާތަށް މަސައްކަތް ނުކުރެވިދާ ދުވަސްތައްވެސް ގިނަ ކަމުންނާއެކު، އެވްރެޖްކޮށް ދުވާލެއްގެ މައްޗަށް ކޮނެވެނީ ފަޅުގެ ވަރަށް ކުޑަތަންކޮޅެކެވެ. އެންމެ ރަގަޅަށް މަސައްކަތް ކުރެވޭ ދުވަސް ދުވަހުވެސް އެންމެ ގިނައިން ނެގެނީ ގާތްގަޑަކަށް 100 ކޮޑިފޫޓުގެ ވެއްޔެވެ.

އެކަށީގެންވާ ގޮތަކަށް ފަޅުފުންކޮށް ބެލެހެއްޓޭނެ ގޮތެއް ނެތުމާ، ފުން ކުރެވޭ ތަންތަންވެސް ދާދި އަވަހަށް ވެލިއެޅި ތިލަވަމުން ދިޔުމާއެކު، މާލޭ ފަޅުން ބިންހިއްކުމުގެ މަޝްރޫޢު ގެ ތެރެއިން މާލޭގެ ފަޅު ފުންކުރެވުމާ ހަމައަށް، ފަޅުގެ އެކި ދިމަދިމާލުގަ ހިކިދިޔައިގަ އާދައިގެ މީހެއްގެ އިސްކޮޅު ކައެވެ. މަދުން ނަމަވެސް ތަންކޮޅެއް ގިނައިން މުދާ ބަރުކޮށްފަ އޮންނަ އުޅަދު ފަޅުތެރެއަށް ބީހުމުގެ ހާދިސާތައްވެސް ހިގާފަ އެބަހުއްޓެވެ.

1980 ގެ އަހަރުތަކުގެ ފަހުކޮޅުން ފެށިގެން 1990 ގެ އަހަރުތަކުގެ ފަހުކޮޅާ ދެމެދު ފެންވަރު ރަގަޅު އިންޖިނިއަރިންގ ޑިޒައިނަކަށް މާލެ ވަށާ ރިޓެއިނިންގ ވޯލެއް ހެދެންދެން، މާލޭގެ އުތުރު ފަރާތުގެ ގޮޑުދޮށު ގައޮތީ ހިކިދިޔައިގަ ފެނުއަޑި ހުސްގަލުން، ފެންމަތި ސިމެންތި ލައިގެން ގަލުން ރާނާފައޮތް އެއްގަމު ތޮށްޓެކެވެ. މި ތޮށްޓާ ކައިރިކުރާ އުޅަދުތަކުން ޖެހުމުގެ ސަބަބުންނާ ބައެއް ފަހަރު ފަޅުތެރެ ގަދަވުމުގެ ސަބަބުން، މި ތޮށްޓަކީ އަބަދާ އަބަދު މަރާމާތު ކުރަންޖެހިފަ އޮންނަ ތޮށްޓެކެވެ.

މާލޭގެ ގޮޑުދޮށެކޭ އެއްފަދައިން 1990 ގެ އަހަރުތަކުގެ ތެރޭގަ ރަގަޅު ފެންވަރެއްގެ ބްރޭކްވޯޓަރެއް ހެދެންދެން، މާލޭގެ އުތުރު ފަރާތު އުރަފަށުގަ އޮތީ، އަޅުގަޑު އަހާ ގޮތުގަ އިސްކަންދަރު ރަސްގެފާނުގެ ރަސްކަމުގަ އެ ރަދުންގެ އަމުރުފުޅަށް ރައްޔިތުން ނުކުމު ގަލުން ލާފަ އޮތް ކަނޑު ތޮށްޓެކެވެ. ޒަމާންތައް ހިގައިގޮސް 1980 ގެ އަހަރުތަކާ ހަމައަށް އަންނަންދެންވެސް ކަނޑު ގަދަވުމުގެ ސަބަބުންނާ، މީހުން އަރާ އުޅުމާ އަދި އެހެނިހެން ސަބަބުތައް މެދުވެރި ވެގެން ތޮށީގެ ގާތައް ފައިބައިގެން ދިޔުމުން އަނެއްކާވެސް މަރާމާތު ކޮށް އިހުއޮތް ޙާލަތަށް ގެންނަމުން ގޮސްފައިވާ މާލޭގެ މުހިއްމު ބިނާއެކެވެ.

ހަމަ އެކަނި ތާރީޚަށްޓަކާ ބަޔާން ކުރަމެވެ. މާލެގެ އުތުރު ފަރާތުގެ ރިޓެއިނިންގ ވޯލް ފިޔަވާ މާލެ ވަށާ ހަދާފައިވާ ފެންވަރު ރަގަޅު ރިޓެއިނިންގ ވޯލާ، މާލޭގެ އުތުރު ފަރާތާ ދެކުނު ފަރާތުގެ ބްރޭކްވޯޓަރަކީ 1987 ވަނަ އަހަރު މާލެއަށް އެރި ބޮޑުރާޅަށްފަހު، ޖަޕާން ސަރުކާރުގެ އެހީގާ ހެދިފައިވާ ތަންތަނެވެ. ނަމަވެސް މާލޭގެ އުތުރު ފަރާތުގެ ރިޓެއިނިންގ ވޯލް ހަދާފައިވަނީ އޭގެ ކުރިން، މާލޭ ފަޅުން ބިއްހިއްކުމުގެ މަޝްރޫޢާ މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރުގެ މަޝްރޫޢުގެ ފުރަތަމަ ފިޔަވަހީގެ މަސައްކަތް ނިމުމާ ގުޅިގެން 1986 ން 1989 އާ ދެމެދުގައެވެ.

އެ ޒަމާނުގަ ބޭރު ދަތުރު ކުރާ ބޯޓް ފަހަރުން މުދާ ހުސްކޮށް މުދާ ބަރު ކުރުމުގެ މަސައްކަތް ކުރަމުން ދިޔައީ  ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ އޮފީހުގެ ދަށުން ހިގަމުންދިޔަ ޑިޕާރޓްމަންޓެއް ކަމުގަވާ ޝިޕިންގ ޑިޕާރޓްމަންޓުންނެވެ. މަސައްކަތުގެ ޒިންމާ އެ ޑިޕާރޓްމަންޓާ ޙަވާލު ކުރެވިފައިވީ ނަމަވެސް، މަސައްކަތު މީހުން ފިޔަވާ އެ މަސައްކަތް ކުރުމަށް ބޭނުންވާ އެހެން ވަސީލަތެއް އެ ޑިޕާރޓްމަންޓަކު ނެތެވެ.

މުދާ އަރުވާ ބާލަން ބޭނުންކުރި ކްރޭން ތަކާ ލޮރީ/ޓްރެކްޓަރ ފަދަ މަދު އިކުވިޕްމަންޓް ހުރީ މިނިސްޓްރީ އޮފް ޓްރާންސްޕޯރޓް ގެ ދަށުން ހިގަމުންދިޔަ ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ބޯޓްސް އިކްވިޕްމަންޓް ގިޔަރ I ގައެވެ. އިގިރޭސި ސަރުކާރުން ދިވެހި ސަރުކާރަށް ހަދިޔާ ކޮށްފަ އޮތް ޓަގް ބައިސަނާ ބޯޓް ބައްތެލި އެހެންނަމަކުންނަމަ ބަނޑު ފަދަ އުޅަދުތައްހުރީ ހަމަ އެ މިނިސްޓްރީގެ ދަށުން ހިގަމުންދިޔަ ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ބޯޓްސް އިކުވިޕްމަންޓް ގިޔަރ II ގައެވެ. މަސައްކަތުގަ ބައެއް ފަހަރު ބޭނުންކުރާ ލޯންޗް ފަދަ އުޅަދުތައް ހުރީވެސް ޓްރާންސްޕޯރޓް މިނިސްޓްރީގެ ދަށުން ހިގަމުންދިޔަ މެރިން ޑިޕާރޓްމަންޓް ގައެވެ. މާލޭ ފަޅު ފުންކޮށް ބެލެހެއްޓުމާ، އެއްގަމު ތޮށްޓާ ކަނޑު ތޮށި މަރާމާތުކޮށް ބަލަހައްޓަމުން ގެންދިޔައީ ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ އޮފީހުގެ ދަށުން ހިގަމުން ދިޔަ ޕޯރޓް ކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓުންނެވެ.

މީގެ އިތުރުން ކަސްޓަމްސް ގެ ހަގީގީ މޭންޑޭޓަކީ އެކްސައިސް ކޮންޓްރޯލް ކަމުގަ ވީނަމަވެސް، ކޮންމެވެސް ޒަމާނެއްގަ މުދާ އަރުވާ ބާލާ ސަރަޙައްދަށް ކަސްޓަމް ސަރަޙައްދޭ ކިޔިފަ އޮތުމުގެ ސަބަބުން މަސައްކަތް ކުރަމުންދާއިރު އޭގެ ތެރެއަށް ކަސްޓަމުން ވަނުމުގެ ކަންތައް މެނޭޖް ކުރުންވެސް ކުޑަކަމަށް ނުވެއެވެ.

ކޮންމެ މަހަކްމާ އެއްގަ ތަފާތު ވެރިޔެކެވެ. ތަފާތު ނުފޫޒްތައް ގެންގުޅުނު އެކި ދަރަޖައިގެ އިސް މުވައްޒަފުންނާއި އާދައިގެ މުވައްޒަފުންނެވެ. ސެކްރެޓެރީންނާ، ކާތިބުންނާ، ސަރުދާރުންނާ، ޕިޔޯނުންނެވެ. އެހެންކަމުން ބޯޓެއް ހުސްކޮށް ބަރުކުރަންޖެހޭ ވަގުތު މަސައްކަތްތައް ވިލަރެސްކޮށް އެންމެ އެދެވޭ ނަތީޖާ ނެރުން އޮންނަނީ ބިރުވެރި ހުވަފެނެއްގެ ތެރޭގަ އުޅުންފަދަ ކަމަކަށްވެފައެވެ.

މި ފަސްމަންޒަރުގެ ތެރެއިން އެ ޒަމާނުގަ މުދާ އަރުވާ ބޭލުމުގެ މަސައްކަތް ހިގަމުންދިޔަ ގޮތަށް ނަޒަރު ހިންގާލަމާތޯއެވެ. މުދާ ހިފައިގެން ބޯޓެއް އަންނަ ކަމުގެ މައުލޫމާތު ފުރަތަމަ ޝިޕިންގ ޑިޕާރޓްމަންޓަށް ލިބުމުން، އެ މައުލޫމާތު އެ ޑިޕާރޓްމަންޓުން ކަމާބެހޭ އެހެން ހުރިހާ އިދާރައަކަށް އަންގާނެއެވެ. ބޯޓް އައިސް ބަދަރު ކުރާނީ މާލެ އަތޮޅު ދޫނިދޫ ކައިރީގައެވެ.

ބޯޓް ބަދަރު ކުރުމުން މެރިން ޑިޕާރޓްމަންޓްގެ ސީކިންގ ނުވަތަ ސީމާސްޓަރ ގަ ކަސްޓަމްސް އަދި އިމިގްރޭޝަން އޮފިސަރުން ބޯޓަށް އަރާނެއެވެ. މި ދެ އިދާރާގެ ކްލިއަރެންސް ލިބޭއިރު ގިޔަރު II ގެ ބައިސަން ކިޔާ ޓަގުގެ ކަފުގަ، ބައިސަން ހަލާކުވެފަ އޮންނަ ވަގުތަކު މެރިން ޑިޕާރޓްމަންޓްގެ ލޯންޗެއްގެ ކަފުގަ ގިޔަރު II ގެ ބޯޓް ބައްތެއްޔެއް ނުވަތަ ބަޑެއް ބޯޓް ކައިރިއަށްގޮސް އަޅާނެއެވެ. އެ ބަޑުގަ ޝިޕިންގ ޑޕާރޓްމަންޓްގެ ސަރުދާރަކާ މަސައްކަތު މީހުންވެސް ބޯޓަށް ދާނެއެވެ. މަސައްކަތު މީހުން ބޯޓަށްދާއިރު އެކި ވައްތަރުގެ އެކިވަރުގެ ސަވާޖީ ގެންދާނެއެވެ.

ސަވާޖީއަކީ މުދާ އަރުވާ ބާލާއިރު ނުވަތަ ބަރު އެއްޗެއް އުފުލާއިރު އޭގަ އަޅުވާ ފަލަ ވަލެކެވެ. އޭގެ އެއްކޮޅު އަޅުވާފަ އޮންނާނީ މުދަލުގައެވެ. އަނެއް ކޮޅު އަޅުވާނީ ބޯޓުގަ ނަމަ ބޯޓުގެ ސޭލާ ގައެވެ. އެއްގަމުގަ ނަމަ އެއްގަމުގަ އޮންނަ ކްރޭން ގައެވެ. ސަވާޖީ އަޅުވާ ނެއްޓުމަކީ ކޮންމެ މުދަލަކަށް ވަކި ޙަރަކާތެކެވެ. އެހެންކަމުން ކޮންމެ މުދަލަކަށް ތިން ފަހަރު ސަވާޖީ އަޅުވާ ނުވަތަ ނައްޓަންޖެހެއެވެ. އެއީ އެއްފަހަރު ބޯޓުގަ، އަނެއް ފަހަރު ބަޑުން އެއްގަމަށް ބޭލުމަށް، އަދި ތިންވަނަ ފަހަރު ގުދަނުގައެވެ.

ބޯޓެއް ހުސްކޮށް ބަރުކޮށް ނިމޭއިރު ހުރިހާ ސަވާޖީތައް ހުންނާނީ ކަންފަތި ވެފައެވެ. އެހެންކަމުން ބޯޓެއް ބަދަރުގަ ނެތިއްޔާ ޝިޕިންގ ޑިޕާރޓްމަންޓްގެ މަސައްކަތު މީހުންގެ މައިގަޑު މަސައްކަތަކަށްވެފަ އޮންނަނީ ސަވާޖީތައް މަރާމާތު ކުރުމާ ސަވާޖީ ހެދުމެވެ.

ބޯޓުން ބަޑަށް ފުރަތަމަ ބާލާނީ ފަލްކާ މަތީގަ ހުންނަ ވެހިކަލް، އުޅަދު، އިންޖީނު ފަދަ އެއްޗެއްސެވެ. އޭގެ ފަހުން ފަހަރަކު ފަލްކާ އެއް ހުޅުވާފަ އޭގަ ހުންނަ މުދަލެވެ. ވެހިކަލް، އުޅަދު ނުވަތަ އިންޖީނު ފަދަ އެއްޗެތި ބޯޓުގަ ހުރިނަމަ، ބަޑުގަ އަށި އަޅަން ޖެހުނެވެ. އޭރު ސަރުކާރުގަ ހުރީ މުޅިން އަގަމަތި ބަޑެވެ. ފްލެޓް ޓޮޕް ބާޖެއްގެ މިންވަރުވެސް އޭރަކު ނެތެވެ.

ބޯޓު ކައިރީގަ އޮންނަ ބަޑު ފުރުނީމަ އެ ބަނޑު ގެންނާނީ މުދާ ބާލާ ސަރަޙައްދުގެ އެއްގަމު ތޮށިގަޑު ކައިރިއަށެވެ. ބޯޓް ހުސްވަންދެން ފަހަރަކު ބަޑެއް މުދާ ބަރުކޮށްގެން ތޮށިގަޑު ކައިރިއަށް ގެންނާނެއެވެ. އޭރު މުދާ ބޭލުމަށްޓަކާ ގިޔަރު I ގެ ކްރޭނެއް ތޮށިގަޑު ކައިރީގަ އޮންނާނެއެވެ. އާދައިގެ ގޮތެއްގަ ރާއްޖެއަށް އޭގެ އެތައް އަހަރެއް ކުރިން ފުރަތަމަ ގެނައި ނީލް ކްރޭނެވެ. ތަންކޮޅެއް ބަރު މުދަލާ ޚާއްޞަ މުދާ ބާލަން ސަރުކާރުން ފަހުން ހޯއްދެވި ކޯލްސް ކްރޭނެވެ. ނޫނީ 1970 ގެ އަހަރުތަކުގެ ކުރީކޮޅު އިގިރޭސި ރާނީ ރާއްޖެއަށް ކުރެއްވި ދަތުރު ފުޅާ ގުޅިގެން އިގިރޭސި ސަރުކާރުން ދިވެހި ސަރުކާރަށް ހަދިޔާ ކުރި ރާނީ ކްރޭނެވެ.

އެއްގަމަށް މުދާ ބޭލުމުން ބަސްތާގަ ހުންނަ މުދާ އެކަމަށް އޮންނަ ދެތިން ވެހިކަލްގަ ގެންދާނީ މި ބާވަތުގެ މުދާ ރައްކާ ކުރަން ހުންނަ ޚާއްޞަ ގުދަން ތަކަށެވެ. އެނޫން މުދާ ކޮންސައިން ކޮށްފަ ހުންނަ ފަރާތްތަކުން ގެންދަންދެން ވައްދާފަ ބެހެއްޓީ އެކަމަށްޓަކާ އޭރު، މިހާރުގެ ޖުމްހޫރީ މައިދާނުގެ ހުޅަގު ކޮޅުގަ ހަދާފަހުރި ގުދަނަކަށެވެ. ޒަމާނަކީ ފޯކްލިފްޓެއް ވަރުވެސް ސަރުކާރުގަ ނެތް ޒަމާނަކަށްވީތީ، ހުރިހާ މުދަލެއް އުފުލީ މަސައްކަތު މީހުންގެ ކޮޑުމަތީގައެވެ. ނުވަތަ އެ މުދަލެއްގެ ބާވަތުން ތަންޑިޔާ ލައްވައިގެން އެ މީހުންގެ އަތްމަތިންނެވެ.

މަސައްކަތް ކުރަންހުރި ވަސީލަތްތަކަށް އެދެވޭ ބަދަލެއް ނުގެނެވި ރާއްޖެ ގެންނަ މުދަލާ ރާއްޖެއިން ބޭރުކުރާ މުދާ ދިޔައީ މަހުންމަހަށް އިތުރުވަމުންނެވެ. އަނެއްކޮޅުން މީހުންގެ ވަރުބަލިކަން އިތުރުވެ ސަލާމް ގިނަވުމާ، މަސައްކަތުގަ ބޭނުން ކުރަމުންދިޔަ ވެހިކަލްތަކާ އުޅަދުތަކަށް ބަރުބޮޑުވެ ކަންފަތިވަމުން ދިޔުމުގެ ސަބަބުން، އަދި ކަމާބެހޭ އިދާރާ ތަކުގަ ވިލަރެސް ކުރުމުގެ ނިޒާމްގަ ހުރި މައްސަލަތަކާ، ފިޒިކަލް އިންފްރާސްޓްރަކްޗަރގަ ހުރި ބަލިކަށި ކަމުން، މި މަސައްކަތުގަ ތަފާތު ކޮށިއެރުންތައް ދިޔައީ ކުރިމަތިވަމުންނެވެ.

ނަތީޖާއަކީ ބަދަރަށް އަންނަ ބޯޓް ފުރުވާލުން ލަސްވެ، ބޯޓް ދުއްވާ ކުންފުންޏަށާ ވިޔަފާރިވެރިންނަށް ވާ ގެއްލުންތައް އިތުރުވެ. ގައުމީ އިގުތިޞާދަށް ފޫނުބެދޭ ވަރުގެ ގެއްލުންތަކާ ކުރިމަތިވުމެވެ. ކަން މިހިސާބަށް ދިޔުމުން އޭރުގެ ޕޯރޓް ކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓުން ކަންކަން ރަގަޅުކޮށް ތަރައްގީ ކުރާނެ ގޮތުގެ ޕްރޮޕޯސަލެއް ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ އަރިހަށް ފޮނުވިއެވެ.

އެ ޕްރޮޕޯސަލް އެކުލެވިގެންވީ މައިގަޑު ތިންކަމެއްގެ މައްޗަށެވެ. ފުރަތަމަ ކަމަކީ ރާއްޖޭން ބޭރުން އަންނަ ބޯޓް ފަހަރަށް މުދާ އަރުވާ ބޭލުމަށް އިންވަކި ކޮށްފައިވާ ވަކި ސަރަޙައްދެއް މާލޭގަ ކަނޑައެޅުމަށާ އެ ސަރަޙައްދު ޕޯރޓެއް ނުވަތަ ވިޔަފާރި ބަދަރެއްގެ ގޮތުގަ އެކަށައަޅާ، ކަމަށް ބޭނުންވާ އިންފްރާސްޓްރަކްޗަރ ހެދުމެވެ. ދެ ވަނަ ކަމަކީ މާލެއާ އަތޮޅު ތަކާ ދެމެދުގެ ވިޔަފާރިއަށްވެސް އިން ވަކިކޮށްފައިވާ މާލޭ ފަޅާ އެއްގަމުގެ ވަކި ސަރަޙައްދެއް ކަނޑައަޅައި އެތަން އެކަށީގެންވާ ގޮތަށް ތަރައްގީ ކުރުމެވެ. ތިންވަނަ ކަމަކީ މާލޭ ޕޯރޓާ ހާބަރާ ބެހޭ ގޮތުން ސަރުކާރުގެ އެތައް ފަރާތަކުން އޭރު ކުރަމުންދިޔަ މަސައްކަތްތައް އެއް ފުރާޅެއްގެ ދަށަށް ގެންނަވައި، މާލޭ ޕޯރޓް އަދި ހާބަރ ގެ ކަންކަން ހިންގާ ބެލެހެއްޓުމުގެ މޭންޑޭޓް ޙަވާލު ކޮށްފައިވާ ޚާއްޞަ އިދާރާއެއް އުފެއްދެވުމެވެ.

މިކަންކަމާމެދު ސަރުކާރުން ވިސްނުމަށްފަހު ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ ނިންމެވީ މާލޭ ޕޯރޓް މިހާރު އެއޮތްތަނަށް ބަދަލުކޮށް، އިން ވަކިކޮށް އެ ސަރަޙައްދު އެކަމަށް ޚާއްޞަ ކުރުމަށާ، މާލެއާ އަތޮޅުތަކާ ދެމެދުގެ ވިޔަފާރިއަށް މާލޭގެ ހުޅަގު ދެކުނު ކަންމަތީގަ އިންވަކިކޮށް އިންޓަރ އައިލެންޑް ހާބަރެއް ހަދާ ތަރައްގީ ކުރުމަށާ، ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ބޯޓްސް އިކްވިޕްމަންޓް ގިޔަރު I އާ II އާއި، މެރިން ޑިޕާރޓްމަންޓާ، ޝިޕިންގ ޑިޕާރޓްމަންޓް އުވާލާ، ބޭރުން ރާއްޖެއަށް އަންނަ ބޯޓް ފަހަރު ހުސްކޮށް ބަރުކުރުމުގެ ޚިދުމަތް ދިނުންވެސް ހިމެނޭގޮތަށް، މޯލްޑިވްސް ޓަރާންސްޕޯރޓް އެންޑް ކޮންޓްރެކްޓިންގ ކަމްޕެނީގެ ނަމުގަ ރައްޔިތުންނާ ސަރުކާރު ބައިވެރިވާ ކުންފުންޏެއް އުފައްދަވާ، އުވާލެވޭ އިދާރާ ތަކުގެ މުވައްޒަފުންނާ އެތަންތާގެ ހުރިހާ އެސެޓެތައް އަލަށް އުފެއްދެވި ކުންފުންޏާ ޙަވާލު ކުރުމަށެވެ.

މިކަންކަން މިގޮތަށް ހަމަޖެއްސެވި ނަމަވެސް، މާލޭ ފަޅުތެރޭގެ ކަންކަން ހިންގާ ބެލެހެއްޓުމަކަށް ބަދަލެއް ނުގެންނަވައެވެ. ހަމަ އެކަނި ނިންމެވީ ޕޯރޓްކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓް ގެ ނަން ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކް ވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރަށް ބަދަލު ކުރުމާ، އެ ޑިޕާރޓްމަންޓްގަ ކުރިންވެސްއޮތް ޕޯރޓޮފޯލިއޯގެ ތެރެއަށް ރާއްޖޭގާ ވަޒީފާ އަދާ ކުރުމާ މަސައްކަތް ކުރުމުގެ ކަންކަން ބެލެހެއްޓުން އިތުރު ކުރެއްވުމަށެވެ.

މިކަންކަމުގެ އިތުރަށް މާލޭ ޕޯރޓް ނުވަތަ މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރު މިހާރުއޮތް ތަނުގަ ތަރައްގީ ކުރުމާ މާލޭ ހުޅަގު ދެކުނު ކަންމަތީގަ މާލެއާ ރާއްޖެތެރޭގެ ވިޔަޕާރިއަށް ޚާއްޞަ އިންޓަރ އައިލެންޑް ހާބަރެއް ހެދުމުގެ މަސައްކަތް ސްޕެޝެލް އެޑްވައިޒަރ ޓު ދަ ޕްރެޒިޑެންޓް ޢަލީ ޢުމަރު މަނިކާ، މިނިސްޓްރީ އޮފް ފޮރިން އެފެއާރޒް އަދި ނެޝެނަލް ޕްލޭނިންގ އޭޖެންސީ އާ މަޝްވަރާ ކޮށްގެން ކުރިއަށް ގެންދަން ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކް ވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރަށް ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ އެންގެވިއެވެ.

މި މައުޞޫ އާ މުޅިން ނުގުޅުނު ނަމަވެސް، ކަމާ ބެހޭ ފަރާތްތަކުން މަޝްވަރާ ކުރުމަށްފަހު ނިމުނީ އިންޓްރ އައިލެންޑް ހާބަރެއް ހެދުމުގެ މަޝްރޫޢު ޔުނައިޓެޑް ނޭޝަންސް ކެޕިޓަލް ޑިވެލޮޕްމަންޓް ފަންޑް ޔޫ.އެން.ސީ.ޑީ.އެފަށް ހުށަހަޅައިގެން އެހީ ހޯދުމަށެވެ. އެގޮތުގެ މަތިން އެ އޭޖެންސީއަށް މަޝްރޫޢު ހުށަހަޅާ އެހީ ލިބިގެން އެ ހާބަރުގެ ނެރު ހަދާ، ފަޅުފުންކޮށް، ރިޓެއިނިންގ ވޯލް ހެދުނެވެ. އަދި އެ ހާބަރުގަ ގުދަން، ފިހާރަ ފަދަ ތަންތަން ހެދުމަށް އިން ވަކި ކުރެވުނެވެ. މިހާރު މަޝްހޫރު ކުޑަތައް އެހުރީ އެ ސަރަޙައްދުގައެވެ.

މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރު ހެދުމާ ބެހޭގޮތުން މަޝްވަރާ ކޮށް ހަމަޖެހުނީ އޭރު ޕޯރޓް ޚިދުމަތް ދިނުމުގަ ހުރި ދަތިތަކަށް އަވަސް ޙައްލެއް ހޯދުމަށްޓަކާ ބޭންކް އޮފް ސިލޯނުން 1.2 މިލިއަން ޑޮލަރުގެ ކޮމާރޝަލް ލޯނެއް ހޯދައިގެން މަސައްކަތް ކުރިޔަށް ގެންދާށެވެ. އަދި ޕޯރޓް އިތުރަށް ތަރައްގީ ކުރުމުގެ މަސައްކަތް ކުރިޔަށް ގެންދިޔުމަށްޓަކާ އޭޝިއަން ޑިވެލޮޕްމަންޓް ބޭންކް ގެ އެހީ ހޯދާށެވެ.

މި ނިންމުމާ އެއްގޮތްވާ ގޮތުގެމަތިން ކޮމާރޝަލް ލޯނެއް ހޯދައިގެން ވިޔަފާރި ބަދަރު ތަރައްގީ ކުރުމުގެ ފުރަތަމަ ފިޔަވަހި ނިންމާ ބަދަރު ކަމިޝަން ކުރެވުނީ 1986 ވަނަ އަހަރުގެ ސެޕްޓެމްބަރ މަހުއެވެ. އެ ފިޔަވަހީގަ ހިމެނުނީ ސަރައްދުގެ އިރުމަތީ ފަރާތާ ހުޅަގު ފަރާތް ޝީޓްޕައިލް ކުރުމާ، ސަރަޙައްދުގަ މުދާ ބަހައްޓާނެ ގުދަނެއް ހެދުމާ، ކަސްޓަމްސް ހިންގާނެ ޢިމާރާތެއް ހެދުމާ، އަދި އަޅުގަޑު ހަދާންވާ ގޮތުގަ ދެ ފްލެޓް ޓޮޕް ބާޖާ ހަތަރު އާދައިގެ ބަޑު ބަނުމާ، ހަތަރު ފޯރކްލިފްޓް ހޯދުމެވެ.

މި ފިޔަވަހީގެ މަސައްކަތް ނިމުމާއެކު ސަރުކާރުން މޯލްޑިވްސް ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީ އުފައްދަވާ، މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރުގެ އޯނަރޝިޕް އެ އޮތޯރިޓީ އާ ޙަވާލު ކުރެއްވިއެވެ. އެހެންނަމަވެސް މުދާ އަރުވާ ބޭލުމުގެ މަސައްކަތް މޯލްޑިވްސް ޓްރާންސްޕޯރޓް އެންޑް ކޮންޓްރެކްޓިންގ ކަމްޕެނީން ވަތްކެއް ނުކުރައްވައެވެ. ހަމަޖެއްސެވި ގޮތަކީ އެ މަސައްކަތަކީ ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީ އާ އެ ކުންފުންޏާ ދެމެދު ކުރެވޭ އެގްރިމެންޓެއްގެ ދަށުން އެ ކުންފުނިން އެ މަސައްކަތް ކުރަމުން ގެންދިޔުމަށެވެ

ނަމަވެސް ރޭވުނު ގޮތަށް ކަންކަމެއް ނުހިގިއެވެ. އެމް ޕީ އެލް އާ އެމް ޓީ ސީ ސީ އާ ދެމެދު ކުރި އެގްރިމެންޓްގެ ދަށުން ޕޯރޓް ސަރަޙައްދާ ޕޯރޓްގެ އިކުއިޕްމަންޓް ބޭނުން ކުރުމަށް އެމް ޓީ ސީ ސީ ން ޕޯރޓް އޮތޯރިޓީއަށް ފީއެއް ދައްކަންޖެހެއެވެ. އެމް ޓީ ސީ ސީން އެ ފީ ދައްކަން ޖެހުމުން ކުންފުންޏަށް ގެއްލުން ވަމުން ދާކަމަށް ބުނެ އެ ކުންފުނިން ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ އަރިހަށް މައްސަލަ ހުށަހެޅިއެވެ.

މައްސަލަ އާ ބެހޭގޮތުން ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ، ސަރުކާރުގެ މަތީ ދަރަޖައިގެ ކޮމިޓީއަކާ މަޝްވަރާ ކުރެއްވުމުން، ކޮމިޓީން ރައީސަށް ލަފާ އެރުވީ އިންޓަރނެޝެނަލް ޓެންޑަރަކުން ޕޯރޓްގެ ޚިދުމަތް ދިނުން ބޭރުގެ ކުންފުންޏަކަށް ދިނުމަށެވެ. ނަމަވެސް، އިސްތިރާޖީ ސަބަބުތަކަށް ވިސްނެވުމަށްފަހު، އަދި މޯލްޑިވްސް ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީންވެސް އެ ގޮތަށް ރައީސް އަރިހުން އެދެމުން ދިޔުމާއެކު، ރައީސް ނިންމެވީ ތަފާތު ނަތީޖާއެއް ނެރެވޭތޯ ބެލުމުގެ ގޮތުން 3 މަސް ދުވަހުގެ މުއްދަތަށް ޕޯރޓްގެ ޚިދުމަތް ދިނުންވެސް އެ އިދާރާ އާ ޙަވާލް ކުރައްވާށެވެ.

މި ގޮތަށް ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ ނިންމެވުމުން އެމް ޓީ ސީ ސީ ގަތިބި ޕޯރޓް އޮޕަރޭޝަންސާ ބެހޭ މުވައްޒަފުން ސަރުކާރުން ޕޯރޓްސް އޮތޯރީޓީ އަށް ބަދަލު ކުރެއްވިއެވެ. އަދި ޕޯރޓާ ބެހޭ ކަންކަމުގަ ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީގެ މެނޭޖިންގ ޑިރެކްޓަރަށް އިރުޝާދާ ލަފާ ދެއްވަން ވަޒީރުންނާ ސަރުކާރުގެ އިސް ވެރިން ހިމެނޭ ޑިރެކްޓަރުންގެ ބޯޑެއްވެސް ހަމަޖައްސަވައި ދެއްވިއެވެ.

އެމް ޓީ ސީ ސީ ން ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީ އަށް ބަދަލު ކުރެއްވި މުވައްޒަފުންގެ ތެރޭގަ ޝިޕިންގ ޑިޕާރޓްމަންޓް ގެ ދުވަސްވަރުން ފެށިގެން ޕޯރޓް ޚިދުމަތް ދިނުމުގެ އެތައް އަހަރެއްގެ ތަޖުރިބާ ހޯއްދަވައިގެން ތިއްބެވި މުޙައްމަދުލަޠީފާ މުޙައްމަދު ނިޒާރު އޮތޯރިޓީގެ ޕޯރޓް އޮޕަރޭސަންސް އާ ބެހޭ އެސީސްޓެންޓް ޑިރެކްޓަރުންގެ ގޮތުގަ، އަދި ދޮންލުނބޯ އަހުމަދު ފުޅާ ޢަބްދުއްރައްޒާގް އޮތޯރިޓީ ސުޕަވައިޒަރުންގެ ގޮތުގަ ހަމަޖައްސަވާ ދެއްވިއެވެ. މި ބޭފުޅުންނާ ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީ އުފެދުނީއްސުރެ އޮތޯރިޓީގެ އިދާރީ ކަންކަމާ ޙަވާލު ވެވަޑައިގެންހުންނެވި އެސިސްޓެންޓް ޑިރެކްޓަރ މަހުދީ ޢިމާދާ އޮތޯރިޓީ ގެ ކަންކަން ހިންގުމާ ބެލެހެއްޓުމުގާ މެނޭޖިންގ ޑިރެކްޓަރާ އެންމެ ކައިރިން އެހީތެރިވެ ވަޑައިގެންދެއްވި ޑިރެކްޓަރ މުޙައްމަދު ޒަކީ ހިމެނިގެން އެކުލަވާ ލެވުނު ޓީމުން މާލޭ ބަދަރުގަ މުދާ އަރުވާ ބޭލުމަކީ ފައިދާހުރި މަސައްކަތަކަށް ހެދުމަށާ މޯލްޑިވްސް ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީއަކީ އެތަނުގެ ޚިދުމަތް ލިބިގަންނަ ފަރާތްތަކާ ސަރުކާރުގެ އިތުބާރު ލިބިގެންވާ އިދާރާއަކަށް ހެދުމަށް ދިގު މުއްދަތެއް ނުނެގިއެވެ.

ތިން މަސްދުވަހުގެ ކުރު މުއްދަތެއްގެ ތެރޭގަ ރަގަޅު ނަތީޖާ ފެނުމާއެކު، 1 ޖަނަވަރީ 1987 ން ފެށިގެން އެ ޚިދުމަތް ދިނުމަކީ ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީގެ މެންޑޭޓްގަ ހިމެނޭ ކަމެއްކަމުގަ ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ ހަމަޖެއްސެވިއެވެ.

މި ދެންނެވި ކަންކަން ހިގަމުންދިޔައިރު، ބަދަރު ތަރައްގީ ކުރުމުގެ ދެވަނަ ފިޔަވަހިވެސް ރޭވެމުންދިޔައެވެ. އެ ފިޔަވަހި ހިންގަން އޭޝިއަން ޑިވެލޮޕްމަންޓް ބޭންކުގެ އެހީ ނެގޯޝިއޭޓް ކުރަން މަތީ ފެންވަރުގެ ވަފްދެއް ސަރުކާރުން މެނީލާއަށް ފޮނުއްވިއެވެ. ވަފްދުގެ ވެރިއަކަށް ވަޑައިގަތީ ސްޕެޝަލް އެޑްވައިޒަރ ޓު ދަ ޕްރެޒިޑެންޓް ޢަލީ ޢުމަރު މަނިކެވެ. ވަފްދުގަ ހިމެނިވަޑައިގެން އެހެން ބޭފުޅުންނަކީ ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ފިނޭންސްގެ ޑިރެކްޓަރ އިސްމާޢިލް ފަތުހީ އާ، މިނިސްޓްރީ އޮފް ފޮރިން އެފެއާރޒްގެ ޑިރެކްޓަރ އޮފް އެކްސްޓާރނަލް ރިސޯސަސް މުޙައްމަދު ޝަރީފާ، ނެޝެނަލް ޕްލޭނިންގ އޭޖެންސީގެ އެސިސްޓެންޓް ޑިރެކްޓަރ މުޙައްމަދު ޝިހާބާ، ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ފިނޭންސްގެ އެސިސްޓެންޓް ޑިރެކްޓަރ ބަންދު އިބްރާހިމް ސަލީމާ، ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ އޮފީހުގެ ޕަބްލިކް ވާރކްސް ކޮންސަލްޓެންޓް އަދި ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ޕަބްލިކް ވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރ ގެ ޑިރެކްޓަރެވެ.

މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރު ތަރައްގީ ކުރުމުގެ ދެވަނަ ފިޔަވަހީގަ ހިމެނުނީ މޯލްޑިވްސް ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީގެ އިދާރީ ހިންގުން ހަރުދަނާ ކުރުމާ، މުވައްޒަފުންނަށް ތަމްރީން ދިނުމާ، މުދާ އެތެރެކޮށް ބޭރު ކުރުމުގެ އިޖުރާތުތައް އޮމާންކޮށް ކަމާބެހޭ ފަރާތްތަކަށް އަންގާ އަހުލުވެރި ކުރުމުގެ ކަންކަމެވެ. މީގެ އިތުރަށް ބަދަރު ސަރަޙައްދުގެ އުތުރު ފަރާތުގަ މިހާރު އެއޮތް މަގަތު ފާލަން ނުވަތަ އެލޯންގްސައިޑް ބާރތް އެތާ ހެދިދާނެތޯ ބެލުމަށް އެދިމާލުގެ ސަރފެސް އަދި އަންޑަރވޯޓަރ ކަރަންޓްސް (އޮއިވަރު) ހުރި ގޮތުގެ ޓެސްޓްތައް ހެދުމާ، މޫސުމީ މައުލޫމާތު އެއް ކުރުމާ، އެފަދަ ސްޓްރަކްޗަރެއް ހެދުމަށް ކަނޑު އަޑީގެ ބިމުގަ ވަރުހުރިތޯ ބެލުމަށްޓަކާ ބޯރ ހޯލް ޓެސްޓް ކުރުންވެސް މި ފިޔަވަހީގަ ހިމެނުނެވެ.

މާލޭ ބަދަރު ހެދުމުގެ ދެ ވަނަ ފިޔަވަހީގެ މަސައްކަތް ހިގަމުން ދަނިކޮށް، އެ މަޝްރޫޢުގެ ތިންވަނަ ފިޔަވައްސަށް އޭ ޑީ ބީ ގެ އެހީ ހޯދުމުގެ މަސައްކަތްވެސް ކުރިޔަށް ދިޔައެވެ. މި ފަހަރު ޕްރޮޖެކްޓް ނެގޯޝިއޭޓް ކުރަން މެނީލާއަށް ސަރުކާރުން ފޮނުއްވި ވަފްދުގެ ވެރިއަކަށް ހުރީ މިނިސްޓަރ އޮފް ޕަބްލިކް ވާރކްސް އެންޑް ލޭބަރ އަދި މޯލްޑިވްސް ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީ ގެ ޗެއަރމަން އެވެ. ވަފްދުގަ ހިމެނިވަޑައިގެން އަނެއް ދެ ބޭފުޅުންނަކީ ޕޯރޓްސް އޮތޯރިޓީގެ މެނޭޖިންގ ޑިރެކްޓަރ ޢަލީ ޢަބްދުﷲ އާ، މިނިސްޓްރީ އޮފް ފޮރިން އެފެއާރޒްގެ ޑިރެކްޓަރ އޮފް އެކްސްޓާރނަލް ރިސޯސަސް މުޙައްމަދު ޝިހާބެވެ. މި ފިޔަވަހީގަ މައިގަޑު ގޮތެއްގަ ހިމެނުނީ ބަދަރުގަ މިހާރު އެއޮތް މަގަތު ފާލަން ހެދުމާ، ގެންޓްރީ ކްރޭނެއް ބެހެއްޓުމާ، ކޮންޓައިނަރައިޒްޑް ކާގޯ ބަލައިގަނެ ފޮނުވުމުގެ އިންތިޒާމްތައް ހަމަޖެއްސުމާ، ބައެއް އިކްވިޕްމަންޓް ހޯދުމާ، ތަމްރީން ދިނުމެވެ.

ޝައްކެއްނެތް ގޮތުގަ މާލޭ ވިޔަފާރި ބަދަރު ކަމިޝަންކޮށް ތަރައްގީ ކޮށް ހިންގާ ބެލެހެއްޓުމަކީ ތަރައްގީ ވެފައިވާ ގައުމެއްގެ ދަރަޖަ ހޯދަން ދިވެހިރާއްޖެ ކުރި އަދި ކުރަމުންދާ މިންނެތް މަސައްކަތްތަކުގެ ތެރެއިން މުހިއްމު މޭލުގަލެކެވެ.

ރާއްޖެ މިއޮތީ ކަނޑު މަގުން ހިގަމުންދާ ބައެނަލް އަގްވާމީ ވިޔަފާރީގެ އެންމެ މުހިއްމު ހިސާބުގަކަމީ އެއްވެސް މީހަކު ދެކޮޅު ހަދާ ކަމެއްނޫނެވެ. ސުވާލަކީ، އަދި ރާއްޖޭގެ ބަދަރުތައް ތަރައްގީ ކުރުމުގެ ދެންހުރި ފިޔަވަހި ގތަކަކީ، އެ ވިޔަފާރިއަކީ ރާއްޖޭގެ ބަދަރުތަކުގެ މައްޗަށް ބަރޯސާ ވެފައިވާ ވިޔަފާރި އަކަށް ހެދިދާނެތޯ ނުވަތަ ނޫންތޯއެވެ. ބައެއް މާހިރުން ގަބޫލް ކުރާ ގޮތުގައި އެ ބަސް ރާއްޖެ ފަހަނައަޅާ ހިގައްޖެއެވެ.

އަޅުގަޑު ހިތަށް އަރަނީ ގުދުރަތީ ގޮތުން ރާއްޖެ މިއޮތީ ބައެނަލްއަގްވާމީ ކަނޑުމަގުން ހިގާ ވިޔަފާރިގަ މުހިއްމު ހިސާބެއް ކަމުގަ ވާނަމަ، އެ ރޮގުން ރާއްޖޭގަ ފޮރުވެފައިވާ ހަކަތަ ނުނެރެވެންވީ ކީއްވެގެންބާވައެވެ. މާ ކުރީ ޒަމާނެއްގަ ފަތުރުވެރިކަން ތަރައްގީ ކުރުމުގެ ފުރުޞަތު ރާއްޖެއަށްނެތް ކަމަށް ހީކުރި ބައެއްވެސް އުޅުނެވެ. އެހެންނަމަވެސް ދުރުވިސްނޭ ހިތްވަރުހުރި ޒުވާނުންތަކެއް ނުކުމެ، އެއީ ހަގީގަތެއް ނޫންކަން ދުނިޔެއަށް ސާބިތުކޮށްދީފިއެވެ. މާތް ﷲ އިރާދަފުޅާއެކު ރާއްޖެއަކީ ފަތުރުވެރިކަމުގެ ގޮތުން ދުނިޔޭގެ އެންމެ މުހިއްމު މަންޒިލް ކަމުގަ ހަދައިފިއެވެ.

މިހެން ކަންއޮތްއިރު ރާއްޖެއަކީ ކަނޑުމަގުން ހިގާ ބައެނަލް އަގްވާމީ ވިޔަފާރީގެ މުހިއްމު ނާރެހަކަށް ނުހެދެންވީ ސަބަބެއްވެސް ނެތް ނޫންތޯއެވެ. ބޭނުންވަނީ އެކަމަށް ބޭނުންވާނެ ބަދަރު ނުވަތަ ބަދަރުތަކުގެ ނިޒާމެއް ރާއްޖޭގަ ގާއިމު ކުރުމުގެ ގައުމީ ސިޔާސަތު ތަކެއް އެކަށައެޅުމާ، އެ ސިޔާސަތުތައް ހިފައިގެން ކުރިޔަށް ހިގާނެ ތޫނުފިލި، ހިތްވަރުގަދަ ޒުވާން ޓީމެއްގެ މިންނެތް މަސައްކަތެވެ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

`

ޒަމާނީ އެއަރޕޯރޓެއް ތަރައްގީ ކުރުމަށްޓަކައި ހުޅުލެ ބޮޑުކުރުން (1976 އިން 1978 އަށް)

ހުޅުލޭގަ ރާއްޖޭގެ ގައުމީ އެއަރޕޯރޓް ތަރައްގީ ކުރެއްވުމަކީ ބޮޑު ވަޒީރު އިބްރާހިމް ނާޞިރު ވަރަށް ބޮޑު އަހައްމިއްޔަތެއް ދެއްވި ކަމެކެވެ. މި ގޮތުން 1960 ގެ އަހަރު ތަކުގެ ކުރީކޮޅު، އެ ރަށުގެ ދެކުނުން އޮތް ގާމަތީ ރަށެއް ކަމުގަ ވާ ގާދޫ، އެދެމެދު ފަޅު ހިއްކައިގެން ހުޅުލެ އާ ގުޅައިލާ، ސާޅީހަކަށް ފަސިންޖަރުން ގޮވައިގެން ދަތުރުކުރާ މަތިންދާ ބޯޓް ޖެއްސޭ ވަރުގެ ރަންވޭއެއް އެރަށުގާ އަޅާ، އެ ވަރުގެ އެއަރޕޯޓެއް ހިންގަން ބޭނުންވާނެ އެހެނިހެން ވަސީލަތްތައް ގާއިމު ކޮށް، މުވައްޒަފުން ތަމްރީން ކޮށް، ރާއްޖޭގެ ގައުމީ އެއަރޕޯޓް ފުރަތަމަ ހުޅުވުނީ 1966 ގައެވެ.

މި މަސައްކަތް ސަރުކާރުން ކުރިއިރު އަޅުގަޑަކީ ޢުމުރުން ނުވަ ވަރަކަށް ދިހަވަރަކަށް އަހަރުގެ، މަޖީދިއްޔާ ސްކޫލްގެ ދަރިވަރެކެވެ. އެހެނަސް އެއަރޕޯޓް އަޅަން ވާ ކޮށާ، ބިން އެއްވަރުކޮށް، ހުޅުލެއާ ގާދޫ އާ ދެމެދު ގަލާ ވެލި އަޅައިގެން ހިއްކުމުގެ މަސައްކަތް ކުރިގޮތް ވަރަށް ކައިރިން ފެނުމުގެ ފުރުޞަތު އަޅުގަޑަށް ލިބުނެވެ.

އަޅުގަޑުގެ ހަދާން ބަލި ނޫންނަމަ، އެ މަސައްކަތުގަ ބޭނުންކުރި ހަމަ އެކަނި މެޝިނަކީ މަސޭ ފާގުސަން މަރުކާގެ ފޮށިގަޑު ހިއްލޭ ވައްތަރުގެ އެންމެ ޓްރެކްޓަރެކެވެ. އެހެން ހުރިހާ މަސައްކަތެއް ކުރީ އޭރުތިބި ދިވެހިންގެ އަތުން ކަތިވަޅި، ފުރޯ، އުދަލި މަށަންދަތި، ގޯނި ފަދަ އާލާތް ބޭނުން ކޮށްގެންނެވެ.

މަސައްކަތް ކުރީ ސަރުކާރުގެ އޮފީސް ތަކާ ކުންފުނި ތަކުގެ މުވައްޒަފުންނާ، މާލޭގެ އަވަށް ތަކާ އަތޮޅުތަކުން އެ މަސައްކަތުގަ ބައިވެރިވާން އައި ރައްޔިތުން ގްރޫޕް ހަދައިގެން ހުޅުލެއަށް ގޮހެވެ. އޭރު އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅު ޖައުފަރު ކަމާލުއްދީނަކީ ވަޒީރުލް ޞީއްޙާ ގެ ނާއިބެވެ. އަދި މޯލްޑިވިއަން އިންޑަސްޓްރިއަލް ޓްރޭޑިންގ އެސްޓެބްލިޝްމަންޓް (މައިޓް) ކުންފުނީގެ މެނޭޖިންގ ޑިރެކްޓަރެވެ. އަދި މައްޗަންގޮޅީ އަވަށުގެ ކަމުވޮށިގެންވާ ބޭފުޅެކެވެ. އެހެންކަމުން މި ދާއިރާ ތަކުން ހުޅުލޭ މަސައްކަތަށް ދާ ދުވަސް ދުވަހު، އެ ގްރޫޕް ތަކާއެކު އަޅުގަޑުވެސް މަސައްކަތަށް ދިޔައީމެވެ.

ވަކިވަކިން ނަމުން ނުދެންނެވި ނަމަވެސް، ދައުލަތުގެ ވަޒީރުންނާ، ސަރުކާރު އޮފީސް ތަކުގެ ވެރިންނާ އިސް މުވައްޒަފުންނާ، ބޮޑެތި އަދި ކުދި ވިޔަފާރި ވެރިންނާ، އޭރު މަޖުތަމަޢުގަ ނަން މަޝްހޫރު ހަމަ ހުރިހާހެން އަންހެން ބޭފުޅުންނާ ބޭކަނބަލުން އަދި ފިރިހެން ބޭފުޅުންނާ ބޭކަލުން، އަދި ޢާއްމު ރައްޔިތުން އަރުވާ ޖައްސަވާފަ، އަންބާ ކިޔުއްވަމުން،  ކަތިވަޅި އާ ފުރޯ އިން ވާ ކޮށްޓެވި ތަނާ، އުދައްޔާ މަށަންދަތިން ބިންގަޑު އެއްވަރު ކުރެއްވި ތަނާ، ގާ، ވެލި އަދި ކުނި ގޯނި އެ ބޭފުޅުންގެ އަތްޕުޅުން، އެ ބޭފުޅުންގެ ކޮޑުމަތީގަ އެއްތަނުން އަނެއް ތަނަށް އުފުއްލެވި ތަން އަޅުގަޑު ދުށީމެވެ.

އެ ބޭފުޅުންނާ ބޭކަލުން އަދި ބޭކަނބަލުން ކުރެއްވި މަސައްކަތުގަ އަތްގާތް ކޮށްލަ ދިނުމުގެ ފުރުޞަތު އަޅުގަޑަށްވެސް ލިބުނެވެ. ބައެއް ފަހަރު ކަތިވަޅިއަކުން ގަހެއްގަ ޖަހާލުމުގެ ފުރުޞަތެވެ. އަނެއްބައި ފަހަރު އެ ބޭފުޅުންނާ ބޭކަނބަލުންނާ ބޭކަލުންނާއެކު ގޯންޏެއްގަ ހިފާލުމުގެ ފުރުޞަތެވެ. ނުވަތަ ކޮންމެވެސް އެހެން ކުޑަ މަސައްކަތެއް ކޮށްލުމުގެ ފުރުޞަތެވެ.

ހުޅުލޭ އެއަރޕޯޓް ތަރައްގީ ކުރުމުގެ މި ފުރަތަމަ މަރްހަލާގެ މަސައްކަތް ހިގަމުންދިޔައިރު ޖައްވުގަހުރި ގައުމީ ލޯތްބާ، ގައުމީ އެއްބައިވަންތަކަމާ، ގައުމީ ޢަޒުމުގެ ރޫޙް ކިޔުންތެރިންނަށް ރަގަޅަށް ފަހުމުވާ ވަރަށް ބަޔާން ކޮށްދިނުމުގެ ގާބިލުކަން އަޅުގަޑުގެ ގަލަމަކު ނެތެވެ. ވީމާ، މި ވަރުން ފުއްދާލާފަ، ރާއްޖޭގެ ގައުމީ ވައިގެ ބަދަރު ތަރައްގީ ކުރުމުގެ ދެވަނަ މަރްހަލާ ގެ ވާހަކަ ކިޔުންތެރިންނަށް ދަންނަވާލެވޭތޯ އަޅުގަޑު މަސައްކަތް ކުރާނަމެވެ. އެހެނީ އެ މަރްހަލާވެސް އެންމެ ކައިރިން ދުށް އެކަކަށް ވުމުގެ ފުރުޞަތު މާތް ﷲ އަޅުގަޑަށް މިންވަރު ކުރެއްވީތީއެވެ.

އޭގެ ދިހަ ވަރަކަށް އަހަރު ފަހެވެ. އާދެ، 1976 ވަނަ އަހަރެވެ. ކުރިން ބޮޑު ވަޒީރަކަށް ހުންނެވި އިބްރާހިމް ނާޞިރު މިހާރު ހުންނެވީ ދިވެހިރާއްޖޭގެ ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ މަގާމުގައެވެ. އާދެ، ދިވެހި ދައުލަތާ ދިވެހި ސަރުކާރުގެ އެންމެ މަތީ ވެރިޔާގެ މަގާމުގައެވެ. އަޅުގަޑު އޭރު ހުރީ ސީދާ ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާގެ އޮފީހުގެ ދަށުން ހިގަމުން ދިޔަ ޕޯރޓް ކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓް  ހިންގުމާ ޙަވާލު ވެގެން، އެ ޑިޕާރޓްމަންޓް ގެ ޑިރެކްޓަރުގެ މަގާމުގައެވެ. އަޅުގަޑުގެ ޢުމުރުން 21 އަހަރެވެ.

ދުވަސްވަރަކީ ރާއްޖެއަށް ފަތުރުވެރިކަން ތަޢާރަފްވެ ފުޅާވާންފެށި ދުވަސް ވަރެވެ. އެހެން ކަމުން ރާއްޖޭގެ ގައުމީ އެއަރޕޯރޓް ވައިޑް ބޮޑީޑް ޖެޓް އެއަރކްރާފްޓް ޖެއްސޭވަރަށް ތަރައްގީ ކުރައްވަން ރައީސް ނާޞިރު ބޭނުންފުޅު ވެގެން އެ މަސައްކަތް ފެއްޓެވިއެވެ.

ނަމަވެސް ހުރަސްތައް ވަރަށް ގިނައެވެ. ވައިޑް ބޮޑީޑް ޖެޓް އެއަރކްރާފްޓް ޖައްސަން ރަންވޭ ދެ ކޮޅުން ކޮންމެ ކޮޅަކުން 500 ފޫޓުގެ ހުސްބިން އޮވެފަ، 10500 ފޫޓުގެ ރަންވޭ އެއް ބޭނުންވެއެވެ. އަދި ރަންވޭގެ ދެ އަރިމަތިން އެއްވެސް ޢިމާރާތެއް ނުވަތަ ރުށްގަސް ނެތި ހުސް ބިމުގެ ގޮތުގަ ކޮންމެ ފަރާތެއްގަ 150 ފޫޓް ގެ ޝޯލްޑަރެއް އޮންނަންޖެހެއެވެ.

އޭރު ހުޅުލޭގެ ދިގުމިނަކީ އެންމެ 3000 ފޫޓެވެ. ރަށުގެ ދެކުނު ކޮޅުގަ އޮތީ 50 މީޓަރަށްވުރެ ފުން ކަނޑުއޮޅިއެކެވެ. އުތުރު ކޮޅުގަ ހުޅުލެއާ ފަރުކޮޅުފުށްޓާ ދެމެދު އޮތީ 28 ފޫޓް ފުންމިންހުރި ވިލެކެވެ. އެހެންކަމުން ރަށަށް އިތުރުކުރަން ބޭނުންވާ 500 ފޫޓް ފުޅާ 8500 ފޫޓް ދިގު މިނުގެ ބިން ހިއްކަން ޖެހެނީ މި ދެންނެވި ވިލުންނެވެ.

އޭރު ހުޅުލެއަކީ 93 ގޭގަ މީހުން ދިރިއުޅެމުންދިޔަ ރަށެކެވެ. އޭގެ ތެރޭގަ މާލެ އަތޮޅު ގިރާވަރު ގިރަމުންދާތީ އެރަށުގަ ދިރި ނޫޅެވިގެން ހުޅުލެއަށް ބަދަލުކުރި މީހުންނާ، މަޝްހޫރު ދެކުނު މައްސަލާގަ ގެދޮރުނެތި ދިޔަ ޢާއިލާތައް އެރަށުގާ ބިނާ ކޮށްފަހުރި ގެދޮރު ހިމެނެއެވެ. އޭގެ ތެރެއިން ގެތަކަކާ، ސަރުކާރުގެ ޢިމާރާތްތަކަކާ، އަދި ރުށްގަސް ރަންވޭ އަރިމަތިން ހުސްކޮށް ބާއްވަންޖެހޭ 150 ފޫޓުގެ  ޝޯލްޑަރުގެ ތެރޭގަ ހުއްޓެވެ. އެހެންކަމުން އެ ގެތަކާ، ޢިމާރާތްތަކާ، ގަސްގަހާ ގެހި ނެގުންވެސް އެއަރޕޯރޓް ތަރައްގީ ކުރުމުގެ ދެވަނަ މަރްހަލާގަ ހިމެނިގެން ދިޔައެވެ.

އެއަރޕޯޓް ތަރައްގީގެ މި ފިޔަވަހީގެ މި މަސައްކަތްތަކަކީ ސަރުކާރުން ކުރަންޖެހޭ މަސައްކަތްތައް ކަމަށްވުމާއެކު، އަޅުގަޑަށް އެފިފައިވާ ގޮތުގަ ރައީސް ނާޞިރު ފުރަތަމަ ބެއްލެވީ ބޭރުގެ ކޮންޓްރެކްޓަރަކާ ޙަވާލު ކުރައްވައިގެން މި މަސައްކަތް ކުރުއްވާށެވެ. އަޅުގަޑަށް އެގިފައިވާ އެގުން ކުށަކަށް ނުވާނަމަ، ސަރުކާރުން އިގިރޭސި އަދި ފަރަންސޭސި ވިލާތުގެ މި ބާވަތުގެ މަސައްކަތް ކުރާ ކުންފުނި ތަކުން އަގު ހޯދިއިރު ލިބުނު އެންމެ ކުޑަ އަގަކީ 65،000،000 ޑޮލަރެވެ. އެއީ އޭރު ސަރުކާރަށް ލިބޭ އާމްދަނީއަށް ބަލާއިރު އުފުލޭ ވަރުގެ ޚަރަދަކަށް ނުވުމާއެކު، ރައީސް ނާޞިރު ނިންމެވީ ސަރުކާރުން ކުރާ މަސައްކަތެއްގެ ގޮތުގަ ޕޯރޓް ކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓުން މަސައްކަތް ކުރާށެވެ.

ރައީސް ނާޞިރު ހުންނެވީ އެކަމަށް ދުރާލާ ތައްޔާރު ވެވަޑައިގަނެއެވެ. އެހެނީ 1976 ވަނަ އަހަރު ޖަނަވަރީ މަހު އަޅުގަޑާ ޕޯރޓް ކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓް ޙަވާލު ކުރެއްވިއިރު ވެސް ބޭރުގެ ހިލޭ އެހީގަ ހައިމެކް މަރުކާގެ އެއް ކިޔުބިކް ޔާޑް ވެލި ނެގޭ ވަރުގެ އާ އެކްސްވަޓޭރަކާ، ދެ ކިޔުބިކް ޔާޑް ވެލި ކަހާ ބިން އެއްވަރު ކުރެވޭ ވަރުގެ އިންޓްރނޭޝަނަލް ހާވެސްޓަރ މަރުކާގެ އާ ފްރަންޑް ލޯޑަރެއް ހޯއްދަވާ އެތަކެތި ހުރީ ޕޯރޓް ކަމިޝަނާ ޙަވާލު ކުރައްވާފައެވެ. މީގެ އިތުރަށް ހަތަރު ފަސް ކިޔުބިކް ޔާޑް ގެ ވެލި އުފުލޭ ވަރުގެ ބެޑްފޯރޑް މަރުކާގެ ސިންގަޕޫރުގަ ރީ ކޮންޑިޝަން ކޮށްފަހުރި ޓިޕަރ (ފޮށިގަޑު ހިއްލޭ) ވިހި ލޮރީ ވެސް ހުރީ ހަމަ އެދުވަސްވަރު ހޯއްދަވާފައެވެ.

ދެން އޮތީ ހިއްކަން ޖެހޭ ތަނަށް ވެލި ފޮނުވާލެވޭ ވަރުގެ ޑްރެޖަރެއް (ކޮންނަ ބޯޓެއް) ހޯއްދެވުމެވެ. މި މަސައްކަތް ރައީސް ނާޞިރު ޙަވާލު ކުރެއްވީ ދިވެހި ދައުލަތުގެ ވިޔަފާރި ސަފީރު ކޮލި ޢަލި މަނިކާއެވެ. އެކަމަށް ޚަރަދު ކުރަން އޮތީ އެއަރޕޯރޓް ތަރައްގީގެ މި މަރްހަލާގެ ސަރުކާރުގެ ކޮމްޕޯނަންޓަށް އެހީއެއްގެ ގޮތުގަ ކުވޭތު ސަރުކާރުން ލިބިފައޮތް 700،000 ޑޮލަރެވެ.

މިކަމަށް ޙަރަދު ކުރަންހުރި ފައިސާ އާ މަސައްކަތް ކުރަންޖެހޭ ތަނުގެ ކޮންޑިޝަން ތަކަށް ވިސްނެވުމަށްފަހު ޢަލި މަނިކު ޚިޔާލު ކުރެއްވީ އިންޑޮނީޝިއާގެ ކޯރު ތަކުގަ ޓިން (ޖަސްތު) ޑްރެޖް ކުރަންއުޅޭ އޮސްޓްރޭލިޔާގެ ކުންފުންޏަކާ ވާހަކަ ދައްކަވައިގެން މަގެއް ހޯއްދެވުމަށެވެ. އެހެންކަމުން ރަށްޓެހިފުޅު އޮސްޓްރޭލިޔާ މީހެއް ކަމުގައިވާ ޓޮމް އެވިސް ނަމަކަށް ކިޔާ މީހަކާ ޢަލި މަނިކު މަޝްވަރާ ކުރެއްވިއެވެ. އެންމެ ފުރަތަމަ ރިސްކް ބޮޑު ކަމުން މި މަޝްރޫޢާ ގާތްވާކަށް އޭނާ ބޭނުމެއް ނުވިއެވެ. ނަމަވެސް ޢަލި މަނިކު އޭނާއަށް ހިތްވަރު ދެއްވައިގެން. އިންޑޮނީޝިޔާއަށް ގޮސް މިކަމަށް މަގެއް ހޯދަން އޭނާ އެއްބަސްވިއެވެ.

ޓޮމް އެވިސް ކުރި މަސައްކަތްތަކުން ހުޅުލޭ މަޝްރޫއަށް ޝައުގުވެރިވި އޮސްޓްރޭލިޔާގެ ޑްރެޖިންގ ކުންފުންޏެއް ހޯދުނެވެ. އެ ކުންފުންޏަކީ ޖެރެމީ ކެޑީ ނަމަކަށް ކިޔާ މީހެއްގެ ކުންފުންޏެކެވެ. ދެން މަސައްކަތް ކުރަންވީ ތަން ރަގަޅަށް ބަލައި ގޮތެއް ހުށަހަޅަން ޢަލި މަނިކު އޭނާ މާލެ ފޮނުއްވިއެވެ. ކެޑީ އާ އޭނާގެ ކުންފުނީގެ ޗީފް އެކައުންޓެންޓް ރިކީ ޗާން (ސިންގަޕޫރު މީހެއް) މާލެ އައުމުން އެ މީހުންނާ ބައްދަލުކޮށް، ހ. ހިކަރީ އަހްމަދު އާދަމްގެ ލަފާގެ މަތިން، އެ މީހުން ހުޅުލޭގާ ކުރަންޖެހޭ މަސައްކަތްތައް ފަހި ކޮށްދޭން ރައީސް ނާޞިރު އަޅުގަޑަށް އެންގެވިއެވެ.

ހިއްކަންވީތަން ރަގަޅަށް ބެލުމަށްފަހު ކެޑީ ޢަލި މަނިކަށް ހުށަހެޅީ މަސައްކަތަށް އެކަށީގެންވާ ވަރުގެ (1200 ފޫޓް ދުރަށް ވެލި ފޮނުވޭ ވަރުގެ 12 އިންޗި ކަޓަރ ސަކްޝަން ޑްރެޖަރެއް) މުޅިން އަލަށް ބަނުމަށެވެ. އެކަމަށް ސިންގަޕޫރުގެ ޖޫރޮންގ ޓައުނުން ބިން ލިބެން އައީ ސިންގަޕޫރުގެ ކުންފުންޏަކަށް ކަމުގަވާތީ، ޢަލި މަނިކު މަގު ހޯއްދެވީ ސިންގަޕޫރުގެ ކުންފުންޏެއް ކަމުގަވާ އެއަރޓްރަސްޓް ކުންފުނީގެ ޗެއަރމަން ޕީޓަރ ފޮންގ އާ ވާހަކަ ދައްކަވައިގެން، ޕީޓަރ ފޮންގާ، ޖެރެމީ ކެޑީ އާ، ޓޮމް އެވިސް ޙިއްސާ ވެގެން ޔުނައިޓްޑް ޑްރެޖިންގ މެނޭޖްމަންޓް ނަމަކަށް ކިޔާ ކުންފުންޏެއް ސިންގަޕޫރުގަ ރަޖިސްޓްރީ ކޮށްގެންނެވެ.

މި ޑްރެޖަރ ބަދެ 12 އިންޗި ޑައިމީޓަރު ހުންނަވަރުގެ 1200 ފޫޓުގެ ހޮޅިލޭނަކާ އެކު ސަޕްލައިކޮށް، ހުޅުލޭ މަސައްކަތް ނިމެންދެން ކުންފުނީގެ ފަރާތުން ޑްރެޖް އިންޖިނިޔަރަކާ ޑްރެޖް އޮޕަރޭޓަރެއް ބައިތިއްބައިގެން ދިވެހިންނަށް މަސައްކަތް ދަސްކޮށް ދިނުމަށް ދިވެހި ސަރުކާރާ ޔުނައިޓެޑް ޑްރެޖިންގ މެނޭޖްމަންޓާ ދެމެދު އެއްބަސް ވެވުނު އަގަކީ 700،000 ޑޮލަރެވެ. އާދެ، މަޞްރޫއަށް ސަޕޯރޓްގެ ގޮތުގަ ކުވޭތު ފަންޑުން ދީފައޮތް ވަރެވެ.

ހަމަ އެކަނި ރެކޯޑަށްޓަކާ ބަޔާން ކޮށްލަމެވެ. ޑްރެޖަރ މާލެ ގެނެސް މަޝްރޫޢު ގެ މަސައްކަތް ނިމެންދެން ދިވެހިންނަށް މަސައްކަތް ދަސްކޮށްދޭން ޔުނައިޓެޑް ޑްރެޖިންގ މެނޭޖްމަންޓުން ރާއްޖޭގަ ތިބީ ބައެއް ފަހަރު މެލޭޝިޔާގެ ޖޮހޯ ބަހާރޫގެ ރައްޔިތުން ކަމުގަވާ ޑްރެޖް އިންޖިނިއަރ ޗައި ކިމް ލޫން އާ ޑްރެޖް އޮޕަރޭޓަރ ސަމަދު ބިން ޕުތޭ އެވެ. އަނެއްބައި ފަހަރު ސިންގަޕޫރުގެ ރައްޔިތުން ކަމުގަވާ ޑްރެޖް އިންޖިނިއަރ މަރިއާ އެންތަނީ އާ ޑްރެޖް އޮޕަރޭޓަރ އާ ކޮންގ އެވެ.

ޑްރެޖަރ ބަނުމުގެ މަސައްކަތް ސިންގަޕޫރުގަ ހިގަމުންދިޔައިރު، ހުޅުލޭގަ އޭރު ހުރި މީހުން ދިރިއުޅެމުންދިޔަ 93 ގެ މާލެއަށް ބަދަލުކޮށް، ޢިމާރާތްތަކާ ރުށްގަސް ނަގާ، ބިން ސާފު ކުރުމުގެ މަސައްކަތްވެސް ބާރަށް ކުރިޔަށް ދިޔައެވެ.

އަނެއްކާވެސް އެންމެ ބޮޑު ހުރަހަކަށް ކުރިމަތިވީ ހުޅުލެއިން މީހުން ބަދަލު ކުރުމަށްޓަކާ މާލެއިން ހިއްކަންޖެހޭ 642،000 އަކަފޫޓުގެ ބިން ހިއްކަން ވެލި ހޯދާނެ ގޮތެކެވެ. އެކަން ކުރަން ފުރަތަމަ ބެލީ އޭރު ފަރުފަރުންނާ ފަޅުފަޅުން ގަލާ ވެލި ނަގަން އުޅުނު މާމިގިލި ފެންފުށީ މީހުންނަށް މި މަސައްކަތް ކުރެވިދާނެތޯއެވެ. ނަމަވެސް، އެ މަސައްކަތުގަ އޭރު އުޅުނު ވިއްސަކަށް ރިޔަލު ދޯންޏަށް އެ މަސައްކަތް ބޭނުންވި މުއްދަތުގެ ތެރޭގަ ކުރެވޭނެ ކަމަކަށް ނުފެނުނެވެ.

އެހެން ކަމުން ރައީސް ނާޞިރު ނިންމެވީ އޭރު މާލެގަ އޮތް މަރާމާތަށް އޮޑިދޯނި ފަހަރު އެހެލާ ދެ ތަނުންކުރެ މާފަންނު ދޯނި އެހެލާތަނަށް (މިހާރު މާލޭ ޕޯޓް ގެ މުދާ ބާލާ ސަރަޙައްދަށް) ދޯނި އެހެލުން ހުއްޓާލާފަ، އެ ސަރަޙައްދުގެ އިރުމަތީ ފަރާރުން 100 ފޫޓް ހައިމެކް އެކްސްކަވޭޓަރުން ކޮނެވުނު އެންމެ ފުން މިނަކަށް (އެއީ ގާތްގަޑަށް 10 ފޫޓް ފުންމިނަށް) ކޮނެގެން ހިއްކަން ބޭނުންވާ ވެލި ހޯދުމަށެވެ.

މާލޭގެ ހުޅަގު ފަރާތުން ބިން ހިކެމުން ދިޔަވަރަކަށް ހުޅުލޭގަ ދިރިއުޅެމުން ދިޔަ ޢާއިލާތަކަށް ޑިޕާޓްމަންޓް އޮފް ހޯމް އެފެއާރޒް ގެ ރަޖިސްޓްރޭޝަން ޑިވިޝަން (ށ) އިން މާލެއިން ގޯތި ރަޖިސްޓަރީ ކޮށްދެމުން ގެންދެވުނެވެ. އަދި ޕޯރޓް ކަމިޝަނުން ހުޅުލޭގަ ހުރި އެމީހުންގެ ގޯތި ތަކުގެ ވެލި ފިޔަވާ ހުރިހާ އެއްޗެއް (ފާރުތަކާ، ގަސްގަހާ ގެހިވެސް ހިމެނޭ ގޮތަށް) ސަރުކާރުގެ ޚަރަދުގަ މާލެ ގެނެސް، އެ މީހުންނަށް ލިބުނު ގޯތި ތަކަށް ގެންގޮސް ދެވުނެވެ. އެއީ، ހުޅުލޭގަ ހުރި އެ މީހުންގެ ގެދޮރަށް ޝަރުޢީ ގޮތުން ބަދަލު ދިނުމަށް ފަހުއެވެ.

މި މަސައްކަތް ކުރީ އައްޑު އަތޮޅުން އިގިރޭސިން ފޭބިއިރު ސަރުކާރަށް ދޫކޮށްލާފަ ދިޔަ، އޭރު ޑިޕާރޓްމަންޓް އޮފް ބޯޓްސް އިކުއިޕްމަންޓް ގިޔަރ 2 ގެ ބެލުމުގެ ދަށުގައޮތް ތިން ކޮޅުވެއްޓީގައެވެ.

ޖުރޮންގ ޓައުންގަ ބަންނަމުން ދިޔަ ޑްރެޖަރާ އޭގެ ހޮޅިލޭން މާލެ ގެނެސް ހުޅުލޭގެ އުތުރު ކޮޅުން ވިލު ހިއްކައިގެން ރަށް ބޮޑު ކުރުމުގެ މަސައްކަތް ފެށުނީ 1977 މާރޗް ހާ ތާގައެވެ. އެކަމަށްޓަކައި ޕޯރޓް ކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓް ގެ ހުޅުލޭ ބެހޭ ބައި ސަރުކާރުން އުފެއްދެވިއެވެ. މި އިދާރާއަކީ 1976 ގަ އޭރު ހުރި އެއަރޕޯރޓް އޮފީސް (ށ) އުވާލަފަ، އޭގެ ބަދަލުގަ އުފެދުނު ސަރުކާރުގެ އިދާރާއެވެ.

ފުރަތަމަ ގެނައި ޑްރެޖަރުގެ ނަތީޖާ ރަގަޅު ކަމުން ސަރުކާރުން ޚަރަދު ކޮށްގެން އެއަރޕޯރޓް މަޝްރޫއަށް ދެވަނަ ޑްރެޖަރެއްވެސް ޕޯރޓް ކަމިޝަނަށް ހޯދުނެވެ. މި މަޝްރޫޢު ވެގެން ދިޔައީ އެހާތަނަށް އެހާ ގިނަ ޢަދަދެއްގެ މެޝިނަރީ ބޭނުން ކޮށްގެން ސީދާ ސަރުކާރުން ހިންގި ފުރަތަމަ މަޝްޜޫއަށެވެ. މި މަޝްރޫޢުގަ ދެ ކަޓަރ ސަކްޝަން ޑްރެޖަރާ، އެއް އެކްސްކަވޭޓަރާ، އެއް ފްރަންޓް ލޯޑަރާ، ވިހި ޓިޕަރ ލޮރީ ބޭނުން ކުރެވުނެވެ.

މަސައްކަތް ބޮޑުވެފަ އަވަހަށް ނިންމަންޖެހޭތީ، ޕޯރޓް ކަމިޝަން ގެ ހުޅުލެއާ ބެހޭ ބަޔަކީ ޑިޔުޓީ ބަހައިގެން ސައުވީސް ގަޑިއިރު މަސައްކަތް ކުރާ އިދާރާ އެއްގެ ގޮތުގަ ސަރުކާރުން ހަމަޖެއްސެވިއެވެ. އެއީ ހެދުނު އަށަކުން ހަވީރު ހަތަރަކަށް އޮންނަ ދަންފަޅި އަކާ، ހަވީރު ހަތަރަކުން މެންދަމު ބާރަ އަށް އޮންނަ ދަންފަޅި އަކާ، މެންދަމު ބާރައިން ހެދުނު އަށަކަށް އޮންނަ ދަންފަޅިއެކެވެ. މުވައްޒަފުން ކައިބޮއެ، ނިދާ، ދިރިއުޅުމުގެ ކަންތައް ހުޅުލެއާ މާލޭގަ ހުންނަ ޕޯރޓް ކަމިޝަންގެ ހަރުގެ ތަކުގަ ހަމަޖެއްސުނެވެ.

ބޭނުން ކުރި މެޝިނަރީ ސާރވިސް ކޮށް މަރާމާތު ކޮށް ބަލަހައްޓަމުން ގެންދިޔައީ ރަތްބަގީޗާގެ އަޙުމަދު ޖަމީލު ގެ ބެއްލުމުގެ ދަށުންނެވެ. ދެ ޑްރެޖަރުން ބިން ހިއްކުމުގެ މަސައްކަތް ބެލެހެއްޓީ އެއްގަމު ސަރުދާރު ބޮޑުބެ އިބްރާހިމް ފުޅު (ފަހުން ބޮޑުބެ އިބްރާހިމް ކަލޭފާނު) ގެ ބެއްލުމުގެ ދަށުންނެވެ. ތޮށިލުމާ ހުޅުލޭގަ ދިރިއުޅުނު ޢާއިލާތައް މާލެއަށް ބަދަލު ކުރުމުގެ މަސައްކަތް ކުރަމުން ދިޔައީ ކަޑުގެ ސަރުދާރު މަލިން އިބްރާހިމް ކަލޭފާނުގެ ބެއްލެވުމުގެ ދަށުންނެވެ. ޑްރެޖަރުން ވެލި އަޅާ ތަނުން އެކްސްވޭޓަރުން ވެލި ނަގާ، ލޯރިތަކުގަ އެހެން ތަންތަނަށް ގެންގޮސް، ފުރަތަމަ ފްރަންޓް ލޯޑަރުން ފަހުން މަށަންދައްޗާ އުދަލިން ބިންގަޑު އެއްވަރު ކުރުމާ ޢިމާރާތް ތެޅުމާ ރުށްގަސް ނެގުން ފަދަ އެއްގަމުގެ މަސައްކަތްތައް ބެލެހެއްޓީ ސަރުދާރު އަބްދުޅްލަޠީފް އަބޫބަކުރު ގެ ބެއްލުމުގެ ދަށުންނެވެ.

މަސައްކަތުގަ އުޅުއްވި އެހެން އިސް މުވައްޒަފުންގެ ތެރޭގަ، ޢަބްދުއްލަޠީފް އިބްރާހިމް (މޯރީ)، ކޮލި އަޙްމަދު ނަޞީރު، އަޙްމަދު ތައުފީގް (ޓޯޕީ)، އައްޑު އަތޮޅު ހިތަދޫ މުޙައްމަދު ޙުސެއިން (މުޙައްމަދު ބެ)، ފުވައްމުލަކު މޫސާ ދީދި، ކުޑި ދޮންމަނިކު، ޢަބދުލް މުހުސިން، އިދްރީސް އާދަމް، ކޮމަންޑޫ އިބްރާހިމް ފަދަ ބޭކަލުން ހިމެނެއެވެ. މުޅިއެކު އެކި މަސައްކަތުގަ އެކި ފެންވަރުގެ ވަޒީފާ ތަކުގަ 1000 އެއްހާ މުވައްޒަފުން މަސައްކަތް ކުރަމުން ދިޔައެވެ.

އެތެރޭގެ އިންތިޒާމް ތަކުގެ ތެރެއިން ހަމަޖެއްސޭ ވަރަށްވުރެ ބޮޑެތި، ޚާއްޞަކޮށް އިންޖިނިއަރިންގާ ގުޅޭ މައްސަލަތައް ހަމަޖައްސަމުން ގެންދިޔައީ ހ. ހިކަރީ އަޙްމަދް އާދަމް ގެ ލަފާގެ މަތިންނެވެ. އެ މަނިކުފާނުގެ ފަރާތްޕުޅުން މަސައްކަތުގަ އެކި ކަންކަމުގަ އެކި ފަހަރު އިސްކޮށް އުޅުއްވި ބޭކަލުންގެ ގޮތުގަ ގުލާބީ މުޙައްމަދު ވަހީދާ، ޢަބްދުއްރަހީމާ، ޢަބްދުއްޝަކޫރާ، އަދި މުޙައްމަދު މުޢީދުގެ ނަން ފާހަގަ ކޮށް ނުލާ އަޅުގަޑަށް ކުރިޔަށް ދެވޭކަށް ނެތެވެ.

ކުރިންވެސް އަޅުގަޑު ދަންނަވާލި ފަދައިން ހުޅުލޭ އެއަރޕޯޓް ތަރައްގީ ކުރުމުގެ މި މަރްހަލާގެ މަސައްކަތްތައް ކުރިޔަށް ދިޔައީވެސް ސީދާ ރައީސް އިބްރާހިމް ނާޞިރު ގެ ބެއްލެވުމުގެ ދަށުންނެވެ. ރައީސް ނާޞިރު ހަމަ ކޮންމެ ދުވަހަކުވެސް މަދުވެގެން އެއް ފަހަރު މަސައްކަތް ކުރާ ތަނަށް ވަޑައިގެން ހުންނަވައިގެން އެކި އެކި އިރުޝާދު ދެއްވަމުން ގެންދެވިއެވެ. އަދި އިންޖީނުގެ ސްޕެއަރ ޕާޓްސް އެއްގޮތަކަށްވެސް ރާއްޖެއިން ލިބެންނެތް ޒަމާނެއްގަ އެއްވެސް ޕާޓަކަށް ޖެހިގެން މަސައްކަތް ހުއްޓުނަ ނުދެއްވުމަށްޓަކާ ޚުދު އެ މަނިކުފާނު ގެ އެހީތެރިކަން މަސައްކަތަށް ލިބެމުންދިޔައެވެ.

ޒަމާނަކީ ހަފްތާއަކު އެންމެ ދެ މަތިންދާ ބޯޓް ރާއްޖެއަށް އައި ޒަމާނެކެވެ. އެއީ ސްރީލަންކާއިން އަންނަ އެއަރ ސިލޯންގެ ބޯޓަކާ ސްރީލަންކާ އެއަރފޯސް ގެ ބޯޓެކެވެ. މޯލްޑިވްސް ޝިޕިންގ ލިމިޓެޑް ގެ އާގު ބޯޓެއް އެ ޒަމާނުގަ މާލެ އަންނަނީ ގާގްގަޑަކަށް ސާޅީހަކަށް ދުވަހުންނެވެ. ދަތުރު ފަތުރުގެ ކަންކަން އެހާ ދަތިކޮށް ހުރި ޒަމާނެއްގަ ސްޕެއަރ ޕާޓަކަށް ނުޖެހި މަސައްކަތް ކުރިޔަށް ގެންދެވުނީ ރައީސް ނާޞިރު އެކަން ކޮށްދެއްވީމައެވެ.

އަޅުގަޑު ކައިރީގާ ރައީސް ނާޞިރު ވިދާޅުވެފަ އޮންނަނީ އަވަހަށް ބޭނުން ކުރެވޭ ކަހަލަ ޕާޓްސް އާ ހައިޑްރޯލިކް ތެޔޮ ފަދަ އެހެނިހެން ރާއްޖޭގަ ނުހުންނަ ތަކެތި ދުރާލާ ވިސްނައިގެން ނޯޓް ކުރުމަށްފަހު އެ މަނިކުފާނު މަސައްކަތް ކުރާ ތަނަށް ވަޑައިގަތީމާ ނޯޓެއް އަތްޕުޅަށް އަރުވާށެވެ. ދުވަސްކޮޅެއް ފަހުން ވެލާނާގެ އިން އެ ޕާޓެއް ނުވަތަ އެ އެއްޗެއް އަޅުގަޑާ ޙަވާލު ކުރާނެއެވެ. އެ އެއްޗެއް ރާއްޖެ އައިސްފަ އޮންނާނީ ރައީސް ނާޞިރުގެ ނަންފުޅުގައެވެ.

މަޝްރޫޢުގެ މި މަރްހަލާ 11 ނޮވެމްބަރ 1978 ގެ ކުރިން ނިންމަން ރައީސް ނާޞިރު ވަރަށް ބޮޑަށް ބޭނުންފުޅު ވިއެވެ. ނަމަވެސް މަސައްކަތް ނިމުނީ ރައީސް މައުމޫން ރާއްޖޭގެ ޒަޢާމަތާ ޙަވާލުވެ ވަޑައިގެން ފަހުން، 1978 ވަނަ އަހަރުގެ ނިޔަލަށެވެ. މި މަސައްކަތް ވެގެންދިޔައީ ރާއްޖޭގަ ޒަމާނީ އިގުތިޞާދެއް ގާއިމު ކުރަން ސަރުކާރުން ހިންގި ބޮޑެތި މަޝްރޫއު ތަކުގެ ތެރެއިން އެންމެ ކުރީކޮޅު ހިންގުނު އެއް މަޝްރޫޢު އަށެވެ. އަދި ޒަމާނީ ޓެކްނޮލޮޖީ ބޭނުން ކޮށްގެން ބޮޑެތި ބިން ހިއްކުމުގެ ފެށުން ކަމުގައެވެ. ޕްރައިވެޓް ސެކްޓަރ އެހާ ކުރިޔަށް ނުގޮސް އޮތް ޒަމާނެއްގަ ސީދާ ސަރުކާރުން ހިންގި ބޮޑު މަޝްރޫއެއްގެ ގޮތުގައެވެ.