`

މަންމައާއި ބައްޕާފުޅާ މަތިފުށް

އަޅުގަޑުގެ މަންމަ ބުއްދިގޭ ފާޠިމަތު ވަހީދާ އަކީ މާމަ އާގޭ މުޙައްމަދު ދީދީގެ ދޮންދީދި އާއި ކާފަ ކަޅު އަލި މަނިކުގެ ދޮންމަނިކުގެ ޙުސެއިން މަނިކުގެ ޙަސަން މަނިކާ ކައިވެނި ކުރައްވައިގެން ލިބިވަޑައިގެން ބާރަ ބޭފުޅުންގެ ތެރެއިން އެގާރަ ވަނަ ދަރިކަނބަލުންނެވެ. މާމަ އާއި ކާފަގެ ބާރަ ބޭފުޅުންގެ ތެރެއިން އަށް ބޭފުޅުންވަނީ ޅަފަތުގައި މިދުނިޔެ ދޫކުރައްވާފައެވެ. އަޅުގަޑު ހަދާން ހުންނަން ފެށިއިރު މާމައާއި ކާފަގެ ދުނިޔޭގަ ތިއްބެވި ބޭފުޅުންގެ ތެރެއިން އެންމެ ދޮށީ ބޮޑުދައިތަ ދޮންމަނިކެއެވެ. ދެން ދޮންބޭބެ މުޙައްމަދު ވަހީދެވެ. އެއާ ޖެހިގެން މަންމައެވެ. އެންމެ ހަގަށް ދޮންދައްތަ މަރިޔަމް ވަހީދާއެވެ.

މާމަ ދެމިއޮތުމުގެ ޢާލަމަށް ދަތުރު ކުރެއްވި ފަހުން ކާފަ ކައިވެންޏެއް ކުރެއްވިއެވެ. އެއީ ދޮންމާމަ ގ. ހުދުފިނިފެންމާގޭ ހާޖަރާ ޢަބްދުލް ކަރީމާއެވެ. ދޮންމާމައާއި ކާފަގެ ކައިވެނިން އެދެކަނބަލުންނަށް ތިން އަންހެން ބޭފުޅުން ލިބިވަޑައިގަތެވެ. އެއީ އަޅުގަޑަށްވުރެ ހަގު އާމިނަތު ވަހީދާ (އައިންތު ކޮއްކޮ) އާއި، ޢާއިޝަތު ޒަހީނާ (ޒަހީނާ ކޮއްކޮ) އާއި، ޢާޝިޔަތު ވަޙީދާ (ތޫނި) އެވެ.

އަޅުގަޑުގެ މަތިފުށް ހޯދަން ކުރެވުނު މަސައްކަތުން ސާފުވި މަދު ކަންތަކުގެ ތެރެއިން އެގުނު ގޮތުގަ، އަޅުގަޑުގެ މައިފުށު މާމަގެ ފަރާތުން މުނިކާފަ އާގޭ މުޙައްމަދު ދީދީއަކީ ގަލޮޅުގޭ ޢަލީ ދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނުގެ އާމިނަތު ދީދީގެ ބޭފުޅެކެވެ. އެހެންކަމުން ރާއްޖޭގެ މަޝްހޫރު ސިޔާސީ ޝަޚްޞިއްޔަތު ތަކެއް ކަމުގައިވާ އަތިރީގެ އިބްރާހިމް ދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނަށް ބޮޑުބޭބެ ވިދާޅުވާ، އަތިރީގެ ޢަބްދުލްމަޖީދު ރަންނަބަޑޭރި ކިލެގެފާނުގެ ދެބެއިންގެ ދެދަރި ބޭފުޅެކެވެ.

އަޅުގަޑު މައިފުށު މާމަގެ ފަރާތުން މުނިމާމައަކީ ކޮޅުމަޑުލު ހިރިލަންދޫ މަޝްހޫރު ކެޔޮޅެއް ކަމުގައިވާ މަނިކުބޭ (އިބްރާހިމް މަނިކު) ގެ އުޚްތު މަރިޔަމް މަނިކެއެވެ. މުނިކާފަ އާގެ މުޙައްމަދު ދީދީ މުނިމާމަ މަރިޔަމް މަނިކެއާ ބައްދަލުވެ ކައިވެނި ކުރައްވަނީ ސިޔާސީ މައްސަލައެއްގަ މުނިކާފަ ހިރިލަންދޫ އަށް އަރުވާލެވިފައި ހުންނެވި އިރުއެވެ. ދެކަނބަލުންގެ ކައިވެނިން ލިބިވަޑައިގެން ދެބޭފުޅުންގެ ތެރެއިން ދޮށީ އަޅުގަޑުގެ މާމަ ދޮންދީދި އެވެ. ހަގަށް ލިބިވަޑައިގަތީ ދޮންދައްތަ މއ. ދޭލިޔާގޭ އާމިނަތު ދީދީއެވެ.

މުނިކާފަ އާގޭ މުޙައްމަދު ދީދީ މުނިމާމަ މަރިޔަމް މަނިކެއަށްވުރެ ކުރިން އެހެން މީހަކާ ކައިވެނި ކުރައްވައިގެން ފިރިހެން ބޭފުޅެއް ލިބިވަޑައިގަތެވެ. އެއީ މާމައާ އެއްބައްޕަ އަޅުގަޑުގެ ބޮޑުބޭބެ މަގުމަތީ ޢަލިދީދިއެވެ.

މުނިކާފަ އާގޭ މުޙައްމަދު ދީދިއާއި މުނިމާމަ މަރިޔަމް މަނިކެ ކައިވެނި ކުރައްވައިގެން ހިރިލަންދޫގަ ދިރިއުޅުއްވަމުން ގެންދަވަނިކޮށް، އޭރު ރާއްޖޭގެ ތަޚްތުގައި ރެދަލި ކުރައްވަމުން ގެންދެވި އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން IV  ނުވަތަ ހާޖީ ޢިމާދުއްދީނުގެ ރަސްކަން ބަދަލުވެ، އަތިރީގޭ ޢަބްދުލްމަޖީދު ދީދީ (ފަހުން ސުމުއްވުލްއަމީރު ޢަބްދުލްމަޖީދު ރަންނަބަޑޭރި ކިލެގެފާނު) އާއި ސައްޔިދު ކިލެގެފާނު އިސްވެ ތިއްބަވައިގެން އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ސަމްޝުއްދީން III ދެވަނަ ފަހަރަށް ރަސްކަމުގެ ތަޚްތުގައި ވަޑުވައިފިއެވެ.

އާ ސަރުކާރުން މައާފު ދެއްވި ކުށްވެރިންގެ ތެރޭގައި މުނިކާފަ އާގޭ މުޙައްމަދު ދީދީ ހިމެނިވަޑައިގެން، ސައްޔިދު ކިލެގެފާނު ހިރިލަންދޫއަށް ވަޑައިގެން މުނިކާފަ މާލެ ގެންނަވައިފިއެވެ. މުނިކާފަ މާލެ ވަޑައިގަތީ މުނިމާމަ މަރިޔަމް މަނިކެ ވަރި ކުރައްވާފަ، މާމައާއި ދޮންދައްތަ ގޮވައިގެންނެވެ.

މުނިމާމަ ދަރިންނާ ވަކިވުމުގެ ހިތާމައިގާ އަހަރުތަކެއް އުޅުއްވުމަށްފަހު، މާލެއައި އޮޑިއެއްގެ ވަތަށްއެރި ފިލާ އޮންނަވައިގެން މާލެ ދުރުވެ، މުނިމާމަގެ ދަރިން ހޯއްދެވިއެވެ. އޭރު މާމަ ކާފައާ ކައިވެނި ކުރައްވައިފިއެވެ. މާގިނަ ދުވަސްތަކެއްނުވެ މުނިމާމަ މަރިޔަމް މަނިކެ ނިޔާވީ މާމައާއި ކާފަ ކައިރީގައި ހުންނަވަނިކޮށް އެދެކަނބަލުންގެ އަތްމަތީގައި މާލޭގައެވެ.

އަޅުގަޑުގެ މައިފުށު ކާފަގެ ފަރާތުން މުނިމާމައަކީ ދަނޑިކޮށީގޭ ތުއްތުދީދި އެވެ. މާލޭގެ ނަން މަޝްހޫރު ޝަޚްޞިއްޔަތެއް ކަމުގައިވާ ކުޑަތުއްތު މުޙައްމަދު ދީދީއާއި މައްޗަންގޮޅީ ދަނބުފަށުއިގޭގައި އުޅުއްވި ދަނޑިކޮށީގޭ ދޮންމަނިކަކީ މުނިމާމަގެ އަޚުންނެވެ. ޝަމްސުއްދީން ރަދުންނަށްފަހު ރާއްޖޭގައި ރަސްކަން ކުރެއްވި އައްސުލްޠާން ޙަސަން ނޫރައްދީންގެ މަންމާފުޅު ދަނޑިކޮށީގޭ ދީދިއާއި، ގ. ކެތްލީން ޚާލިދު މަނިކުގެ މަންމަ ދަނޑިކޮށީގޭ ތުއްތު މަނިކެއަކީ މުނިމާމަގެ އުޚްތުންނެވެ.

އަޅުގަޑުގެ މައިފުށު ކާފަގެ ފަރާތުން މުނި ކާފައަކީ ބަބުރު ސާލިމީގެ، ބަބުރު ނައިބު ތަކުރުފާނުގެ، ކަޅު ޢަލި މަނިކުގެ، ދޮންމަނިކުގެ ޙުސެއިން މަނިކެވެ. އިބްރާހިމް މާފަތްތަކުރުފާނަކީ މުނިކާފަގެ އަޚެކެވެ. މުނިކާފަގެ އެހެން އަޚުންނާއި އުޚްތުން ތިއްބެވިކަން އަޅުގަޑަށް ވަރަށް ޔަގީނެވެ. އެހެންނަމަވެސް އެ ބޭފުޅުންގެ މައުލޫމާތު މިލިޔުން ލިޔާއިރު އަޅުގަޑަށް ހޯދިފައެއްނެތެވެ.

ކާފަ ޙަސަން މަނިކާ އެއްބަޑު އެއްބައްޕަ ބޮޑުބޭބެއެއް އުޅުއްވި ކަމަށް އަޅުގަޑަށް އެގިފައިވެއެވެ. އެ ބޮޑުބޭބެގެ އިތުރަށް މއ. އެވަރގްލޯރީ ޢަބްދުލްޙަކީމް ޙުސެއިން މަނިކާއި، މ. މައިމަގުމަތީގޭ އަޙްމަދު ޙުސެއިން މަނިކާއި، ށ އަތޮޅު ނޫމަރާގައި ދިރިއުޅުއްވި މޫސާ މަނިކާއި، މ. މެޑޯސް ޢަބްދުލްލަޠީފް ޙުސެއިން މަނިކާއި އެއީ ކާފައާ އެއްބައްޕަ އަޚުންނެވެ. ކާފައާ އެއްބައްޕަ ޢާއިޝަތު މަނިކެ ނަމަކަށްކިޔާ އުޚްތެއް އުޅުއްވިކަންވެސް އަޅުގަޑަށް އެގިފައިވެއެވެ.

މަންމަ ބޮޑުފުޅުވެގެންއައި ދުވަސްވަރު ރާއްޖޭގައި ކޮންމެވެސް ސިފައެއްގައި އަންހެންކުދިންނަށް ތަޢުލީމްދޭން ފަށައިފިއެވެ. އަޅުގަޑަށް އެގިފައިވާ އެގުން ކުށަކަށް ނުވާނަމަ މަދްރަސަތުލް ސަނިއްޔާގެ އަންހެން ކުދިންގެ ގޮފީގައެވެ. ސުމުއްވުލްއަމީރު މުޙައްމަދު އަމީން ދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނުގެ ޒަޢާމަތުގައެވެ. މަންމަވީ ތަޢުލީމަށް ލޯބިކުރައްވާ ތޫނުފިލި ދަރިވަރަކަށެވެ.

އެހެންކަމުން މަންމައާ ދޭތެރޭ މުޙައްމަދު އަމީން ވަރަށް ކަމޭ ހީކުރެއްވިއެވެ. އަތިރީގެއަށް ގެންދަވައިގެން މަންމައަށް ހިތްވަރު ދެއްވާކަމަށް ވެއެވެ. އޭރު އުފެއްދެވި ރާއްޖޭގެ ފުރަތަމަ ގާރލްގައިޑުންގެ ތެރޭގައިވެސް މަންމަ ހިމެނިގެންދިޔައެވެ. އަދި މަންމަ އިތުރަށް ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރައްވަން ސިލޯނަށް ފޮނުއްވަން މުޙައްމަދު އަމީން ބޭނުންފުޅު ވެގެން ކާފައަށް އެކަން ހުށަހެޅުއްވިއެވެ. އެހެންނަމަވެސް އަންހެން ކުއްޖަކު މަހްރަމެއްނެތި އެހާ ދުރަށް ފޮނުވާލައްވަން މާމައާއި ކާފަ ބޭނުން ނުވީތީ، މަންމައަށް އެފުރުޞަތު ގެއްލުނީއެވެ.

ކޮންމެއަކަސް އެޒަމާނުގަ ރާއްޖޭގަ ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރެވެންއޮތް ވަރަށް ގެންދެވުމަށްފަހު، މަންމަ ޒަވާޖީ ޙަޔާތަކާ ކުރިމަތި ލެއްވީއެވެ. އޭރު ބޮޑުދައިތަ ދޮންމަނިކެ އުޅުއްވަނީ ބޮޑުގަލު އިބްރާހިމް މަނިކު (ތިއްތިބޭބެ) އާ ކައިވެނި ކުރައްވައިގެންނެވެ. އެހެންކަމުން އެދެނބަލުންގެ އަރިހަށް މަންމަ ޒިޔާރަތް ކުރައްވަމުން ގެންދެވި ގެންދެވުމުގަ ތިއްތިބޭބެގެ އެއްބަޑު ކޮއްކޮ އަޅުގަޑުގެ ދޮންބައްޕަ ތުޅާދޫގެ އަޙްމަދު ޝިހާމާ ބައްދަލުވެވަޑައިގެން އެއްބޭފުޅަކު އަނެއް ބޭފުޅަކާ ހިތްޕުޅާ ހަމަކުރައްވައި ދެފަރާތުގެވެސް ޢާއިލާގެ ރުހުމާއިއެކު ކައިވެނި ކުރެއްވީއެވެ. އަޅުގަޑު އަހާގޮތުގައި ދޮންބައްޕަ އަޙްމަދު ޝިހާމަކީ ވަރަށް ރިވެތި އަޚްލާގެއްގެ ވެރި، މަޑުމައިތިރި، އޯގާވެރި ބޭފުޅެކެވެ. ދޮންބައްޕަ މަސައްކަތް ކުރެއްވީ އުގަންނައި ދިނުމުގެ މަސައްކަތެވެ. ވަރަށް ރީތިކޮށް ޢަރަބި އަދި ތާނަ ލިޔުއްވާކަމަށް ވެއެވެ. ވަރަށް ރީތި ސާފު އަޑަކުން އެހާމެ ރީތިކޮށް ލަވަ ކިޔުއްވާ ކަމަށްވެސް ވެއެވެ.

މަންމަ ދޮންބައްޕައާ ކައިވެނި ކުރައްވައިގެން ދޮންބައްޕަގެ ގެ މ.ކެނެރީގޭގަ ދެކަނބަލުން ވަރަށްރީތި ދިރިއުޅުއްވުމެއް އަހަރަކާ ކުޑަދުވަސްކޮޅެއް ވަންދެން އުޅުއްވިއެވެ. އެ މުއްދަތުގެ ތެރޭގައި ތުއްތުބޭބެ އިބްރާހިމް ޝަކީބަށް އާލާސްވެ އިންނަވައި، ތުއްތުބޭބެ ދުނިޔޭގެ އަލިކަން ދެކެވަޑައިގެންތާ ދޮޅު މަހެއް ވީތަނާ ދޮންބައްޕަ އަހުމަދު ޝިހާމް ގަދަ ހުމެއް ޖެހިވަޑައިގެން މިދުނިޔެ ދޫކުރައްވައިފިއެވެ. ޢުމުރުފުޅުން އަށާރަވަރަކަށް އަހަރުގައި މަންމަ ހުވަފަތް ވެވެޑައިގެން، ތުއްތުބޭބެ ގޮވައިގެން އަނެއްކާވެސް މަންމަގެ މަންމައާއި ބައްޕައާއެކު ދިރިއުޅުއްވަން ވަޑައިގަތީ ބުއްދިގެއަށެވެ.

މަންމައަކީ ވަރަށް ތަގްވާވެރި ދީންވެރި ބޭފުޅެކެވެ. ޢިލްމް ހޯއްދަވަން އަބަދުވެސް މަސައްކަތް ކުރެއްވިއެވެ. އަމިއްލަފުޅު މަސައްކަތުން ކޮންމެވެސް ވަރަކަށް އިގިރޭސިބަހުން ވާހަކަ ދެއްކެވިއެވެ. ރަހްމަތްތެރި މިޒާޖެއްގެ ރަހްމަތްތެރިންނާ އަބަދުވެސް ގުޅުން ބަދަހި ކުރެއްވި ބޭފުޅެކެވެ. މަންމަގެ ތިމާގެ މީހުންދެކެ ނުހަނު ލޯބިފުޅުވިއެވެ. އެމީހުންނަށް ޒިޔާރަތް ކުރައްވައި، އެމީހުންގެ ދިރިއުޅުމުގަ ކުރިމަތިވި ދަތިތަކުގަ، މަންމައަށް ވީވަރަކުން  އެމީހުންނަށް އެހީތެރިވެ ވަޑައިގަތެވެ. ސާފުތާހިރު ކަމަށް ލޯބި ކުރައްވާ ގެވެހި ބޭފުޅެކެވެ.

މަންމަގެ އެންމެ ޚާއްޞަ ސިފައެއްކަމަށް އަޅުގަޑަށް ފާހަގަ ކުރެވުނީ ދަރިންދެކެ ވެވަޑައިގެން ލޯތްބެވެ. ދަރިން ރަގަޅު ގޮތުގަ ތަރުބިއްޔަތު ކުރައްވާ ބޮޑު ކުރެއްވުމަށް މަންމަ ދެއްވި ޚާއްޞަ އަހައްމިއްޔަތެވެ. ދަރިންނަށް ދެއްވި ޚިދުމަތްތަކެވެ. ދަރިންނަށް އަބަދުވެސް ނަސޭޙަތް ދެއްވާ އަޅުގަޑުމެން ބޮޑެތިވި ފަހުންވެސް އެކިކުދިންނަށް ވަކިވަކިން ދެއްވި ސަމާލުކަމާއި ލޯތްބެވެ. މަންމަގެ ކުއްޖަކަށް އެއްވެސް ކަހަލަ ދެރައެއް ނުވަތަ ބައްޔެއް ވެއްޖެނަމަ، މަންމަ ހިތާމަ ކުރައްވާތަން ބެލުމަކީ ކުޅަދާނަ ކަމެއް ނޫނެވެ. މަންމަގެ މުޅި ދުނިޔެއަކީ މަންމަގެ ދަރިންނެވެ. މަންމަ ދުނިޔެ ދޫކުރައްވަންދެންވެސް ރަގަޅުގޮތް އަބަދުވެސް ޚިޔާރުކުރަން އަޅުގަޑުމެންނަށް އަންގަވަމުން ގެންދެވިއެވެ.

އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅު ޖައުފަރު ކަމާލުއްދީނަކީ އަލްއަމީރާ ކަރީމާ ސަމްޝުއްދީން ތިއްތިގޮމަފުޅާއި އަލްއަމީރު ޢަބްދުﷲ ޢިމާދުއްދީން މައްޗަންގޮޅީ ގަޑުވަރު ދޮށީމަނިއްޕުޅު ކައިވެނި ކުރައްވައިގެން ލިބިވަޑައިގެން ހަތަރު ބޭފުޅުންގެ ތެރެއިން ދެވަނަ ދަރިކަލުންނެވެ. އެންމެ ދޮށްޓަށް ލިބިވަޑައިގަތީ ދޮންބޭބޭފުޅު މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީނެވެ. ބައްޕާފުޅުގެ ހަގަށް ލިބިވަޑައިގަތީ އަޅުގަޑުގެ ތިއްތިދައިތާފުޅު ރަޝީދާ ޢިމާދުއްދީނެވެ. ތިއްތިދައިތާފުޅުގެ ހަގަށްވެސް ޒުލައިޚާ ޢިމާދުއްދީން ނަންފުޅަށްކިޔާ އަންހެން ބޭފުޅެއް މާމާފުޅާއި ކާފާފުޅަށް ލިބިވަޑައިގަތެވެ. އެދައިތާފުޅު ޅަފަތުގަ އަވަހާރަވީއެވެ.

މާމާފުޅު ކަރީމާ ސަމްޝުއްދީނާ އެއްމަންމާފުޅު އެއްބައްޕާފުޅު ބޭފުޅުންނަކީ ގ. މޫނިމާގޭގަ އިންނެވި އަލްއަމީރާ ޒުލެއިޙާ ޝަމްޝުއްދީން މެދުގޮމަފުޅާއި، މއ. މާންދޫވިލާގަ އިންނެވި އަލްއަމީރާ ޝަހީމާ ސަމްޝުއްދީން ތުއްތުގޮމަފުޅެވެ. ހެންވޭރު ގަޑުވަރު (މިހާރު މުލީއާގެ) ގަ ދިރިއުޅުއްވި އަލްއަމީރު ޙަސަން ޢިއްޒުއްދީނަކީ މާމާފުޅާ އެއްބައްޕާފުޅު ބޭބޭފުޅެވެ.

މާމާފުޅުގެ މަންމާފުޅު، އަޅުގަޑުގެ މުނިމާމާފުޅަކީ، އައްސުލްޠާން ޙަސަން ޢިއްޒުއްދީން (ދޮން ބަންޑާރައިން) ގެ، އައްސުލްޠާން ޙަސަން ނޫރުއްދީން I ގެ، އައްޞުލްޠާން މުޙައްމަދު މުޢީނުއްދީން I ގެ، ކުޑަކިބާ ތުއްތު މަނިއްޕުޅުގެ، ވެޔޮގޭ މަނިއްޕުޅުގެ، ގަލޮޅުގޭ މަނިއްޕުޅުގެ ދޮށީ ގޮމާއެވެ. ގަލޮޅުގޭ މަނިއްޕުޅުގެ މަންމައަކީ ގަލޮޅުގޭ އަލީ ދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނުގެ ބޭފުޅެކެވެ. މިތަނުން އަޅުގަޑުގެ މަންމަގެ މަތިފުށާ ބައްޕާފުޅުގެ މަތިފުށް އެބަގުޅެއެވެ. އެއީ މަންމަގެ މަންމަގެ ފަރާތުން މުނިކާފަ އާގޭ މުޙައްމަދު ދީދީ އަކީވެސް ގަލޮޅުގޭ ޢަލީ ދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނަށް ކާފަ ވިދާޅުވާ ބޭފުޅަކަށްވާތީއެވެ.

މުނިމާމާފުޅު ދޮށީގޮމާގެ މަންމައަކީ ޙަސަން ވެލާނާ މަނިކުފާނުގެ ތުއްތުދީދީއެވެ. އެއީ ވެލާނާގޭ މުޙައްމަދު ދީދީގެ އުޚްތެކެވެ. ހ. ވެޔޮގޭގަ އުޅުއްވި ތުއްތުމަނިއްޕުޅަކީ މުނިމާމާފުޅުގެ އަޚެވެ. އަދި މ. ބަގީޗާގޭގަ އިންނެވި ތުއްތުގޮމާއަކީ މުނިމާމާފުޅުގެ އުޚްތެވެ.

އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅުގެ މަންމާފުޅުގެ ފަރާތްޕުޅުން މުނިކާފާފުޅަކީ އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ސަމްޝުއްދީން III އެވެ. ބައްޕާފުޅުގެ ބައްޕާފުޅުގެ ފަރާތްޕުޅުން މުނިކާފާފުޅަކީ އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން V އެވެ. މި ދެ މުނިކާފާފުޅަކީ އައްސުލްޠާން ޙަސަން ޢިއްޒުއްދީން (ދޮންބަންޑާރައިން) ގެ، އައްސުލްޠާން ޙަސަން ނޫރުއްދީން I ގެ، އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު މުޢީނުއްދީން I ގެ، އައްޞުލްޠާން މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން (މުސްކުޅި ބަންޑާރައިން) ގެ، އައްސުލްޠާން އިބްރާހިމް ނޫރުއްދީންގެ ދެ ދަރިކަލުންނެވެ.

މާރަންދޫ ގަޑުވަރު ދޮށީ މަނިއްޕުޅާއި ތުއްތު މަނިއްޕުޅަކީ މި ދެ މުނިކާފާފުޅުގެ އަޚުންނެވެ. ރާއްޖޭގެ ސިޔާސީ ދާއިރާގެ މަޝްހޫރު ޝަޚްޞިއްޔަތެއް ކަމުގައިވާ އާގަޑުވަރު ތުއްތުގޮމާއާއި، ރާއްޖޭގައި އެންމެ ފަހުން ރަސްކަން ކުރެއްވި އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ފަރީދުލް އައްވަލްގެ މަންމާފުޅު ދޮންގޮމާ އާއި، ހ. އެއްަމުގޭގައި އިންނެވި ހަލީމާ ނޫރުއްދީނަކީ މި ދެ މުނިކާފާފުޅުގެ އުޚްތުންނެވެ. އަޅުގަޑު އަހާފައި އޮންނަ ގޮތުގައި އައްސުލްޠާން އިބްރާހިމް ނޫރުއްދީންގެ ދަރިފަސްކޮޅު ވަރަށް ބޮޑުވެފައި ފުޅާވާނެއެވެ. އެހެންކަމުން އެރަދުންގެ ދަރިފަސްކޮޅުގަ އަޅުގަޑަށް އެގިފައިނެތް ގޮފިތަކެއް އޮވެދާނެ ކަމާމެދު އަޅުގަޑު ޝައްކެއް ނުކުރަމެވެ.

އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅުގެ ބައްޕާފުޅުގެ ފަރާތްޕުޅުން މުނިމާމައަކީ އަލްއަމީރު ޙަސަން ފާށަނާ ކިލެގެފާނުގެ، އަލްއަމީރު މޫސާ މާފަތް ކިލެގެފާނު (މަލިން މަނިއްޕުޅު) ގެ ބަޑިއަލިބެގެ ފާޠިމަތު ދީދީއެވެ. ދައުލަތަށް ވަރަށް މުހިއްމު ޚިދުމަތްތަކެއް ކޮށްދެއްވި މަލިން މަނިއްޕުޅު މުޙައްމަދު ދީދީއާއި، ގ. ދުންފިނިގޭގައި އިންނެވި ޢާއިޝަތު ދީދީއަކީ މުނިމާމަގެ އަޚާއި އުޚްތެވެ.

ކާފާފުޅު އަލްއަމީރު ޢަބްދުﷲ ޢިމާދުއްދީންގެ އެއްބަޑު އެއްބައްޕާފުޅު ކޮއްކޯފުޅެއް ހުންނެވިއެވެ. އެއީ އަލްއަމީރު ޙަސަން ޢިމާދުއްދީނެވެ. މިދެ ދަރިކަލުންނާއިއެކު މުނިކާފާފުޅު އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން ޙައްޖުގެ މަތިވެރި އަޅުކަން ފުރިހަމަ ކުރެއްވުމަށް ކުރެއްވި ދަތުރުފުޅުގައި މުނިކާފާފުޅާއި ބޮޑުބޭބޭފުޅު ބޮމްބޭއާ ހަމައިން ކަށިވިދުރި ޖެހިވަޑައިގެން މި ދުނިޔެ ދޫކުރައްވައި، އެ ސަހަރުގައި ފަސްދާނު ލެވުނީއެވެ. ކާފާފުޅު ގަދަ ހުންފުޅެއްގައި އުޅުއްވުމަށްފަހު، އެއަހަރުގެ ޙައްޖު މޫސުމް ފާއިތުވެ ދިޔުމުން މާލެ ވަޑައިގެން، މާމާފުޅާ ކައިވެނިފުޅު ބައްލަވައިގެން ދިރިއުޅުއްވަން ފެއްޓެވީއެވެ.

އޭރު ރަސްކަމުގައި އިންނެވީ މާމާފުޅުގެ ބައްޕާފުޅު އަދި ކާފާފުޅުގެ ބޮޑުބޭބޭފުޅު އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ސަމްޝުއްދީން ކަމަށްވުމާއިއެކު، އެކައިވެނިފުޅަށްފަހު އެރަސްކަމުގެ ވަލީއަހުދެއްގެ މަގާމް ކާފާފުޅަށް ދެއްވައ، ކާފާފުޅުގެ ދަރިކަލުން އަލްއަމީރު ޙަސަން ޢިއްޒުއްދީނެކޭ އެއްފަދައިން މުނިކާފާފުޅުގެ ބަދަލުގައި އެކި ރަސްމިއްޔާތު ތަކަށް ފޮނުއްވި ކަމަށްވެއެވެ.

ކާފާފުޅުވެސް މާގިނަ ދުވަހު ދުނިޔެއަކު ނޫޅުއްވައެވެ. ޢުމުރުފުޅުން ހަތާވީސް އަހަރުފުޅުގަ ދެމިއޮތުމުގެ ޢާލަމަށް ދަތުރު ކުރައްވައިފިއެވެ. އޭރު އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅުގެ ޢުމުރުފުޅުން ފަސް އަހަރުފުޅެވެ.

މާމާފުޅު ތިއްތިގޮމަފުޅު ދެން ކައިވެނިބައްލަވައިގަތީ އެޒަމާނުގެ ރާއްޖޭގެ އެންމެ ނަން މަޝްހޫރު ޑިޕްލޮމެޓް ސަފީރު ކަކާގޭ ޙުސެއިން ޙިލްމީ ދީދީ އާއިއެވެ. ސަމްޝުއްދީން ޙިލްމީއަކީ އެކައިވެނިފުޅަށް ލިބިވަޑައިގެން އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅުގެ އެއް މަންމާފުޅު ކޮއްކޯފުޅެވެ.

ބައްޕާފުޅުގެ ޢުމުރުފުޅުން އެގާރަ އަހަރުފުޅުގައި މާމާފުޅުވެސް ދެމިއޮތުމުގެ ޢާލަމަށް ދަތުރު ކުރައްވައިފިއެވެ. އޭރު ދޮންބޭބޭފުޅު ޢުމުރުފުޅުން ތޭރަ އަހަރުފުޅެވެ. ތިއްތައިތާފުޅު ޢުމުރުފުޅުން ނުވަ އަހަރުފުޅެވެ. ތިންބޭފުޅުންވެސް އެހާ ތުއްޕުޅު ކަމުން އެބޭފުޅުންގެ ބެއްލެވުމާއި ޙަވާލުވެވަޑައިގަތީ އެބޭފުޅުންގެ ކާފާފުޅު އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ސަމްޝުއްދީނާއި މާމާފުޅު ދޮށީގޮމާއެވެ. ބޮޑު ގަޑުވަރުގެ ތެރޭގައެވެ.

ނަމަވެސް ގަޑުވަރު ތެރޭގެ ދިރިއުޅުއްވުމާ އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅު މާގަޔާ ވެވަޑައެއް ނުގަތެވެ. ބައްޕާފުޅު ބޭނުންފުޅުވީ މާ މިނިވަން ދިރިއުޅުއްވުމެކެވެ. އެހެންކަމުން އެވާހަކަ މައްޗަންގޮޅީގަޑުވަރުގައި އޭރު އިންނެވި ބައްޕާފުޅުގެ ބޮޑުދައިތާފުޅު އާގަޑުވަރު ތުއްތުގޮމާއާ ދެއްކެވިއެވެ. ބޮޑުދައިތާފުޅު ވިދާޅުވިކަމަށްވަނީ، މިރޭ ބޮޑު ގަޑުވަރުން ބަލާއިއިމާ ހަނގުބޭކަލުންގެ ކައިރީގައި ނުދާނަމޭ ބުނެފަ ދައިތަ މިއިން ގޮޑީގެ އަތްގަޑުގަ ބާރަށް ހިފަހައްޓާލައިގެން ހުންނާށެވެ.

ބައްޕާފުޅު ކަންތައް ކުރެއްވީ އެގޮތަށެވެ. ހަނގުބޭކަލުން ވަރަށް ކަންބޮޑުވެގެން ގަދަކަމުން ބައްޕާފުޅު ބޮޑު ގަޑުވަރަށް ގެންދަން މަސައްކަތް ކުރިކަމަށްވެއެވެ. ނަމަވެސް ބައްޕާފުޅު ގައިކޮޅުގަ އަތްލަން އެމީހުން އުޅޭއިރަށް މަގޭ ކޮއިފުޅުގެ ގައިގާ ކަލޭމެން އަތްނުލާ ގެންދެވުނު ގޮތަކަށް ގެންދާށޭ، ނަމަވެސް ޚަބަރުދާރޭ މަގޭ ކޮއިފުޅުގެ ގައިގާ އަތްލައިގެން ނުވާނޭ ވިދާޅުވެ، ހަނގުބޭކަލުންނަށް ބޮޑުދައިތާފުޅު އިންޒާރު ދެއްވައެވެ.

ކޮންމެއަކަސް ބައްޕާފުޅު ގެންދަން ހަނގުބޭކަލުން ވަރަށް މަސައްކަތް ކުރުމަށްފަހު ނާކާމިޔާބު ވެގެން ގަނޑުވަރަށް ހިގައްޖެއެވެ. ބައްޕާފުޅަށް ވަރަށް ހިތްޕުޅު ހަމަޖެހިގެން ބޮޑުދައިތާފުޅު އަރިހުގައި މައްޗަންގޮޅީ ގަޑުވަރުގައި ހުންނެވޭނެ އިންތިޒާމް ބޮޑުދައިތާފުޅު  ހަމަ ވަގުތުން ހަމަޖައްސަވައިދެއްވިއެވެ. އެރޭ ތަންކޮޅެއްފަހުން ބައްޕާފުޅު ގަޑުވަރަށް ގެންދަވަން މުނިކާފާފުޅު ސަމްޝުއްދީން ރަދުންނާއި މުނިމާމާފުޅު ދޮށީގޮމާ ބޮޑުދައިތާފުޅު އަރިހަށް މައްޗަންގޮޅީ ގަޑުވަރަށް ވަޑައިގެންކަމަށްވެއެވެ. އެކަމަކު ބޮޑުދައިތާފުޅު ދުލެއް ނުދެއްވިއެވެ. ގެންގުޅުއްވީ ހަމަ އެންމެ ފޮޅުވަތެކެވެ. މަގޭ ކޮއިފުޅުގެ ގައިގާ އަތްނުލާ އެކޮއި ހިތުން ރުހުމުން ގެންދެވެންޏާ ގެންދާށެވެ. (އެއްބައްޕާފުޅު ކޮއްކޯފުޅު ސަމްޝުއްދީން ރަދުންނާ ބޮޑުދައިތާފުޅު މުޚާޠަބު ކުރައްވަނީ ޢާއްމު ދިވެހިބަހުން ކަމަށްވެއެވެ.)

އެދުވަހުގެ ފަހުން ބައްޕާފުޅު ހުންނެވީ ބޮޑުދައިތާފުޅު އަރިހުގައި މައްޗަންގޮޅީ ގަޑުވަރުގައެވެ. ބޮޑުދައިތާފުޅަށް ދުވަހަކުވެސް ބޭފުޅެއް ލިބިވަޑައެއް ނުގަނެއެވެ. އެހެންކަމުން ބައްޕާފުޅާ ދޭތެރޭ ބޮޑުދައިތާފުޅު ދެކެވަޑައިގަތީ އުފަން ދަރިކަލެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ކުޑަކުއްޖެއްގެ ހައިސިއްޔަތުން ބައްޕާފުޅުގެ ހުރިހާ އިހުސާސްތަކަކަށް ބޮޑުދައިތާފުޅު ސަމާލުވެވަޑައިގަތެވެ. ބައްޕާފުޅުގެ ހިތްޕުޅު ދަތިވިޔަކަ ނުދެއްވިއެވެ. އެހެންކަމުން ބައްޕާފުޅަށް ބޮޑުދައިތާފުޅުވީ ނެތް މަންމާފުޅަށެވެ.

މުނިކާފާފުޅު ސަމްޝުއްދީން ރަދުން ރަސްކަމުން އަޒުލު ކުރެވުނު ފަހުން ބައްޕާފުޅާ ދޮންބޭބޭފުޅު މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން، އަމިއްލަފުޅު ޚަރަދުގައި ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރައްވަން ރާއްޖެއިން ބޭރަށް ފޮނުއްވަން ބޮޑުދައިތާފުޅު ވަރަށް މަސައްކަތް ކުރެއްވި ކަމަށްވެއެވެ. އެހެންނަމަވެސް މިދެބޭފުޅުންނަކީ ފިރިހެން ފަރާތުން ރަސްކަމާ ގުޅިފައިވާ ބޭފުޅުން ކަމަށްވާތީ، އެބޭފުޅުން ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރައްވައިގެން އެބުރި ރާއްޖެ ވަޑައިގެން ސަރުކާރާ ތޮޅުއްވަފާނެތީ، އެފުރުޞަތު ދެއްވަން ފެނިވަޑައިނުގަންނަވާ ކަމަށް ވިދާޅުވެ، އޭރު އިސްކޮށް ތިއްބެވި ބައެއް ބޭފުޅުން އެކަމަށް ހުރަސް އެޅުއްވި ކަމަށް ބައްޕާފުޅު ވިދާޅުވެއެވެ.

ބައްޕާފުޅު ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރެއްވީ މަދުރަސަތުލް ސަނިއްޔާ، މިހާރުގެ މަޖީދިއްޔާ ސްކޫލްގައެވެ. ނަމަވެސް، ވަކި ހިސާބަކުން ރާއްޖޭގައި ތައުލީމް ދިނުމަށް ސަރުކާރުން ހުރަސްތަކެއް ކުރިމަތި ކުރެއްވުމުން، އިތުރަށް ތަޢުލީމު ޙާޞިލް ކުރެއްވުމުގެ ކަންތައް ކުރިޔަށް ގެންދެވީ ސިއްރުންނެވެ. ޢުރްދޫ ބަހުންނާއި ކޮންމެވެސް ވަރަކަށް ޢަރަބި ބަހުން ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރެއްވިއެވެ. ވަރަށް ބޮޑު ރިސްކް ނަންގަވައިގެން އެކަން ބައްޕާފުޅަށް ކޮށްދެއްވީ ގ. ނޫމަރާގޭ އަންނަބީލް މޫސާ މުޙައްމަދު ދީދީއެވެ. އެކަމަށްޓަކާ މުސާ މުޙައްމަދު ދީދީއަށް ބައްޕާފުޅު އަބަދުވެސް ޝުކުރުވެރިވެވަޑައިގަތެވެ. އިޙުތިރާމް ކުރެއްވިއެވެ. އޭރުގެ ޒުވާނުންނަށް ސިއްރުން އުގަންނަވައި ދެއްވާތީ އެއްފަހަރަކު މޫސާ މުޙައްމަދު ދީދީ ކުށްވެރި ވެވަޑައިގެން ގޭގާ ބަންދުވި ވާހަކަވެސް ބައްޕާފުޅު ވިދާޅުވެ ދެއްވައެވެ.

ބައްޕާފުޅު ހަތް މީހުންނާ ކައިވެނިފުޅު ބައްލަވައިގަތެވެ. އޭގެ ތެރެއިން ފަސް އަނބިކަނބަލުންނަށް ބޭފުޅުން ލިބިވަޑައިގަތެވެ. އެއީ މާވާގޭ ފާޠިމަތު ދީދީއަށް އިގުބާލު ކަމާލުއްދީނު (ޅަފަތުގައި އަވަހާރަވެފައި)، ވެލިދޫގޭ ފާޠިމަތު ދީދީއަށް ޑޮކްޓަރ މައުސޫމާ ކަމާލުއްދީނާއި ސަޢާދާ ކަމާލުއްދީން، ބަހާރުގޭ އަނީސާ އިބްރާޙިމަށް އަހުމަދު ކަމާލުއްދީން (ޅަފަތުގައި އަވަހާރަވެފައި)، އަޅުގަޑު މަންމަ ބުއްދިގޭ ފާޠިމަތު ވަޙީދާއަށް އަޅުގަޑާއި، ނަޞްރުﷲ ކަމާލުއްދީނާއި، ނާދިޔާ ކަމާލުއްދީން (ޅަފަތުގައި އަވަހާރަވެފައި) އާއި، ޒަފަރުﷲ ކަމާލުއްދީނާއި، ނޫރުﷲ ކަމާލުއްދީން (ޅަފަތުގައި އަވަހާރަވެފައި) އާއި، ޒޫޝާން ކަމާލުއްދީނާއި، ކަހެކްޝާން ކަމާލުއްދީން، އަދި ސަޢީދާ ޢިއްޒުއްދީނަށް އަކްރަމް ކަމާލުއްދީނެވެ. ސަޢާދާ ލިބިވަޑައިގަތީ އަޙްމަދާއި އަޅުގަޑާ ދެމެދުގައެވެ. އަކްރަމަކީ ނާދިޔާއާއި ޒަފަރުﷲ އާ ދެމެދަށް ލިބިވަޑައިގެން ދަރިކަލުންނެވެ. ބައްޕާފުޅު ދެން ކައިވެނި ބައްލަވައިގެން ބޭފުޅުންކަމުގައިވާ މަލަން ސަޢީދާއާއި ޑޭޒީމާގޭ އާމިނަތު ފާއިޒާއަށް ބޭފުޅުން ލިބިވަޑައެއް ނުގަނެއެވެ.

ބައްޕާފުޅު ދިރިއުޅުއްވަން ކުރެއްވި މަސައްކަތަކީ ދައުލަތަށް ޚިދުމަތް ކުރެއްވުމެވެ. ދުވަހަކުވެސް ވިޔަފާރިއެއް ނުކުރައްވައެވެ. ދައުލަތަށް ޚިދުމަތް ކުރެއްވުމުގެ ގޮތުން ދާރުލްއިގާމާގެ މުދީރު ކަމާއި، މާޅޮސް އުތުރު ބޯޑް މެންބަރުކަމާއި، ރައްޔިތުންގެ މަޖިލީސްގެ މިލަދުންމަޑުލު އުތުރު މެންބަރ ކަމާއި، މައިޓް ކުންފުނީގެ މެނޭޖިންގ ޑިރެކްޓަރ ކަމާއި، ވަޒީރުލް އުއްގާފްގެ ނާއިބުކަމާއި، ވަޒީރުލްޞިއްޙަތު ގެ ނާއިބުކަމާއި، އެޓާރނީ ޖެނެރަލް އޮފީހުގެ ވަކީލުކަން ހިމެނެއެވެ. ސަރުކާރުގެ ވަޒީފާ ބައްޕާފުޅު އަދާކުރެއްވީ ވަރަށް ފަރުވާތެރިކަމާއިއެކު ކަމަށް ކަމޭހީކުރައްވައިގެންނެވެ.

އެންމެ ތުއްޕުޅު އިރުއްސުރެ ފެށިގެންވެސް ނޭވާއަށް އުދަގު ކުރުމުގެ އާލާސްކަންފުޅު ހުރިނަމަވެސް، އެކަމާހުރެ ވަޒީފާ އަދާ ކުރެއްވުމަށް ހުރަސް އެޅުނުކަ ނުދެއްވައެވެ. ދުވަހަކުވެސް އޮފީހަށް ސަލާމް ވިދާޅުވެފަ ގޭގަ ހުންނެވި ތަނެއް އަޅުގަޑު ނުދެކެވެ. ނޭވާފުޅަށް އުދަގުވީމާ ކުޑަވަރެއްގެ ގުންބާއަކުން އަގަފުޅަށް ޖައްސަވާ ބޭހެއް ގެންގުޅުއްވާނެއެވެ. ކޮންމެތާކަށް ވަޑައިގަތަސް ބޭހާއި އެގުންބާ ޖީބުފުޅުގައި އޮވެއެވެ. ބައިސް ދުއްވެވީމާވެސް އުދަގުފުޅުވާތީ އަޅުގަޑު ހަދާން ހުންނަންފެށިއިރު ގެންގުޅުއްވަނީ ބައިސްކަލެއްގައި ކުޑަ އިންޖީނެއް ހަރުކޮށްފައި ހުންނަ އޮޓޯ ސައިކަލް ކިޔާ އެއްޗެކެވެ. ފަހުން ދުއްވެވީ މޮޓޯ ސައިކަލެކެވެ. އެންމެ ފުރަތަމަ ރާއްޖޭގައި މޮޓޯ ސައިކަލް ދުއްވި މީހުންގެ ތެރޭގައި ބައްޕާފުޅު ހިމެނޭނެއެވެ.

ނިކަމެތިންނާ ދަތިތައް ތަހައްމަލް ކުރަމުން ގެންދާ މީހުންނަށް ބައްޕާފުޅު ވަރަށް ކަމޭ ހީކުރެއްވިއެވެ. ވަރަށް ގިނައިން އަސްރުގެ ފަހުން ހުސްގައިކޮޅާ ނުކުމެވަޑައިގެން ދޮރޯށި ކައިރީގައި ހުންނަވައިގެން ހިގާފަދާ މީހުންކުރެ ޙާލު އައްސަވާނެއެވެ. އަދި އެކި ދަތިތަކުގެ ވާހަކަ ދަންނަވާ މީހުންނަށް ވެވަޑައިގެން ވަރަކުން ވެވަޑައިގެންދެއްވެން އޮތްގޮތަކަށް އެހީތެރިކަން ފޯރުކޮށްދެއްވާނެއެވެ. ހުސްގައިކޮޅާ ދޮރޯށި ކައިރީގައި ހުންނަވާތީ އެކަމާ މަންމަ އެއްޗެތި ވިދާޅުވީމާ، ހުސްގަޔާ އުޅެނީ މަ އެކަންޏެއްނޫނޭ މަންމައާ ދިމާލަށް ވިދާޅުވެއެވެ. އެދުވަސްވަރަކީ މީހުންގެ ދަތި ޙާލު ހުންނަގޮތުން ގަޔަށް އެއްޗެއްނުލާ ހުސްފައިގާ މަދުންނަށްވުރެ ގިނައިން މީހުން އުޅުނު ޒަމާނެކެވެ.

ތިމާގެފުޅު ބޭފުޅުންނާ ރަހުމަތްތެރިންގެ ތެރެއިން މީހަކަށް ވަޒީފާ ގެއްލުންފަދަ ދައްޗެއް ދިމާވެއްޖެނަމަ، ނެސްޕްރޭ ދަޅެއް ނުވަތަ އެކަހަލަ ކޮންމެވެސް އެއްޗެއް ހިއްޕަވައިގެން އަޅުގަޑުމެން ކޮންމެވެސް ކުއްޖެއް މޮޓޯސައިކަލް ފަހަތަށް ލައްވައިގެން އެގެއަކަށް ވަޑައިގެން ތަންކޮޅެއް ދުރުގަ ސައިކަލް މަޑުކުރައްވާފަ އަރިހުގަދިޔަ ކުއްޖެއްގެ އަތަށް އެއެއްޗެއް ދެއްވާފަ އެމީހަކަށް ފޮނުއްވާނެއެވެ. އެއީ އެގެއެއްގެ ކުޑަކުދިން މަހްރޫމް ވެފައި ތިބެދާނެތީއެވެ. ބައްޕާފުޅު އެވަގުތު އެގެއަކަށް ވަދެވަޑައިނުގަންނަވާ ސަބަބަކީ ހުންނެވި މަގާމުގެ ގޮތުން ސަރުކާރުން އެކަމާ ނުރިހިވަޑައިނުގެންފާނެތީ ކަމަށް އަޅުގަޑަށް ލަފާކުރެވެއެވެ.

ވަޒީރުލްޞިއްޙަތުގެ ނާއިބުކަން ކުރެއްވިއިރު ގޭގަ އުޅުއްވަނިކޮށްވެސް ޑަކްޓަރަށް ނުދެއްކިގެން މީހުން އައިސް ދެންނެވީމާ، އެމީހަކު މޮޓޯ ސައިކަލް ފަހަތަށް ލައްވައިގެން ވަޑައިގެން އެ މީހަކު ބޭނުންވި ކަމެއް ހަމަޖައްސަވައިދެއްވާނެއެވެ. އޭގެ ތެރެއިން ހިލޭބޭސް ޙައްގުވާ މީހުންނަށް އެކަންވެސް ވާނެގޮތް ހަމަޖައްސަވައި ދެއްވާނެއެވެ.

ބައްޕާފުޅު އެންމެފަހުން ހުންނެވީ އެޓާރނީ ޖެނެރަލްގެ އޮފީހުގެ ވަކީލުގެ މަގާމްގައެވެ. އެމަގާމުގަ ހުންނަވަނިކޮށް 1976 ވަނަ އަހަރު ޕޯރޓްކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓްގެ ވަކީލްގެ މަގާމް އަޅުގަޑަށް ދެއްވުމާ ގުޅިގެން އިތުރަށް ދައުލަތުގެ މަގާމެއް އަދާ ކުރައްވާކަށް ބައްޕާފުޅު ބޭނުންފުޅެއް ނުވިއެވެ. އެހެންކަމުން އޭރު ހުންނެވި މަގާމުން އިސްތިޢުފާ ދެއްވުމަށްފަހު، ވިދިވިދިގެން ބާވީސް އަހަރުވަންދެން ރައްޔިތުންގެ މަޖިލީސްގައި އިންނެވި މިލަދުންމަޑުލު އުތުރުގެ ގޮޑިއަށް ދެންއައި އިންތިޚާބުގައި ކުރިމައްޗެއް ނުލައްވައެވެ. އަޅުގަޑަށް ލަފާ ކުރެވޭ ފޮތުގައި ބައްޕާފުޅު މި ނިންމެވުން ނިންމެވީ ރައްޔިތުންގެ މަޖިލީސް ހުޅުވުމުގެ ޖަލްސާއަކަށް ދެބަފައިން އެއް މަގާމެއްގައި ތިބެގެން ދިޔުމަށްފަހުގައެވެ.

ދައުލަތުގެ މަގާމްތަކުން ވަކިވެވަޑައިގަތުމަށްފަހު ކުރިންސުރެ ހޮބީގެ ގޮތުގައި ކުރައްވަމުންއައި މަސައްކަތްޕުޅު ތަކާއިގެން ކުރިޔަށް ވަޑައިގަތެވެ. އެއް މަސައްކަތްޕުޅަކީ ޅެންވެރި ކަމުގެ މަސައްކަތްޕުޅެވެ. 1983 ވަނަ އަހަރު ބައްޕާފުޅަށް ޅެންވެރިކަމުން ޝަރަފުވެރިކަމުގެ ގައުމީ އިނާމް ލިބިވަޑައިގަތެވެ. މީގެ އިތުރަށް އެކިބާވަތްތަކުގެ ދިރޭ އެއްޗިއްސާއި ގަސްގަހާގެހި ރާއްޖެއިންނާއި ރާއްޖެއިން ބޭރުން ހޯއްދަވައިގެން ގެންނަވައި، އެއެއްޗެތި އާލާ ކުރުމުގެ މަސައްކަތް ވަރަށް ޝައުގުވެރި ކަމާއިއެކު ކުރައްވާނެއެވެ. ދިރޭ އެއްޗެތި ބަންދުކޮށްގެން ގެންގުޅުމަށް ވަރަށް ނުރުހިވަޑައިގަނެއެވެ. ބޭނުންފުޅުވީ ގޭގެ ގޯތި ތެރެއަށް އެއެއްޗެތި ދޫކޮށްލައްވައިގެން ގެންގުޅުއްވާށެވެ. ބައްޕާފުޅު ގެންގުޅުއްވާ ދިރޭ އެއްޗެތި އެކަމަށް ޝައުގުވެރިކަން ހުންނަ މީހުންނަށާއި ކުދިންނަށް ދެއްވައެވެ. އެމީހުންވެސް އެމީހުން ގެންގުޅޭ ދިރޭ އެއްޗެތި ބައްޕާފުޅަށް ގެނެސްދޭނެއެވެ.

ތައުލީމަށް ޚިދުމަރް ކުރައްވަން ބައްޕާފުޅު ވަރަށް ބޭނުންފުޅުވިއެވެ. އެހެންކަމުން ކާފާފުޅުގެ ނަންފުޅު އަމީރު ޢަބްދުﷲ ސްކޫލްގެ ނަމުގައި ސްކޫލެއް ހިންގެވިއެވެ. އަމިއްލަފުޅު ގެއިން ބައެއް ހުސްކުރައްވައިގެންނެވެ. މުސާރަ ދެއްވައިގެން ރާއްޖެއިންނާއި ސިލޯނުން ޓީޗަރުން ހޯއްދަވައިގެންނެވެ. ސްކޫލް ހުއްޓުނީ ބައްޕާފުޅު އާލާސްކަންފުޅާވެ އިތުރަށް މަސައްކަތް ކުރިޔަށް ނުގެންދެވިގެންނެވެ.

ބައްޕާފުޅު އެންމެފަހުން ދިރިއުޅުއްވި އެވަރލާސްޓަކީ ކުރިން ޖަނަވަރީ ހޮޓަލާއި މައްޗަންގޮޅީ ފާރޮށިއެވެ. އެހެންކަމުން އެވަރލާސްޓަށް ވަޑައިގަތުމަށްފަހު އެތަންތަން ކުއްޔަށް ދެއްވައިގެން އާމްދަނީ ހޯއްދެވިއެވެ. ދައުލަތުގެ ޚިދުމަތުން ވަކިވެވަޑައިގެންފަހުން ގޭގެ ގޯތި ތެރޭގައި އިތުރު ތަންތަން ހައްދަވައި އެތަންތަން ފިހާރަ ހިންގަން މީހުންނަށް ކުއްޔަށް ދެއްވިއެވެ. މީގެ އިތުރަށް ރާއްޖެއަށް ޒިޔާރަތްކުރާ ބިދޭސީންނަށް ކުއްޔަށް ދެއްވާ ކޮޓަރިއެއް ގޭގައި ބެހެއްޓެވިއެވެ.

ބައްޕާފުޅަށް މަންމަ ފެނިވަޑައިގަތީ މައްޗަންގޮޅީ އަވަށު އޮފީހުގެ ފަރާތުން އަވަށުގެ ގޭބިސީތަކުގެ ޙާލު ބައްލަވަން މއ. އިރުމަތީގޭ އަންނަބީލް އިސްމާޢީލް މުޙައްމަދު ދީދީއާއި ބައްޕާފުޅާ ދެބޭފުޅުން އަވަށުގެ ގޭގެއަށް ޒިޔާރަތް ކުރެއްވި ދުވަހެއްގައެވެ. ލަހެއްނުވެ ބައްޕާފުޅު މަންމައަށް ކައިވެނި ހުށަހަޅުއްވައި ދެބޭފުޅުން ކައިވެނި ކުރައްވައިފިއެވެ. ދޭތެރެއަކުން ވަކިވެވަޑައިގެންނަމަވެސް، ބައްޕާފުޅު އަވަހާރަވީ ދެކަނބަލުންގެ ކައިވެނިފުޅަށް ބައްތިރީސް އަހަރުވީ ފަހުންނެވެ.

މަންމައާ ބައްޕާފުޅު ކައިވެނިފުޅު ކުރައްވައިގެން ފުރަތަމަކޮޅު އުޅުއްވީ ވަރަށްދަތި ދިރިއުޅުއްވުމެކެވެ. އެއް ސަބަބަކަށްވީ އަމިއްލަފުޅު ގެކޮޅެއް ހުރިނަމަވެސް އެގެކޮޅުގަ ނޫޅުއްވާ އެކި ތަންތާގައި އުޅުއްވަން ޖެހުނު ކަމެވެ. ދެވަނަ ސަބަބަކަށްވީ އަމިއްލަފުޅު ވިޔަފާރިއެއް ނުކުރައްވާ ތާގައި ސަރުކާރަށްވެސް ބައްޕާފުޅުގެ ޚިދުމަތް ބޭނުންފުޅު ނުވިކަމެވެ. ދެކަނބަލުން ވަރަށްދަތި ޙާލުކޮޅުގަ އުޅުއްވަނިކޮށް، ސުމުއްވުލްއަމީރު އިބްރާހިމް ޢަލީ ދީދީ ފާމުލަދޭރިކިލެގެފާނު ރާއްޖޭގެ ވަޒީރުލްއައުޒަމް ކަމާ ޙަވާލުވެވަޑައިގެން ހިސާބުން ފެށިގެން، ޞާހިބުލްދައުލާ އިބްރާހިމް ނާޞިރުގެ ވަޒީރުލް އައުޒަމްކަން ނިމުމަކާ ހަމައަށް ސަރުކާރުގެ މަތީފަންތީގެ މަގާމްތަކެއް ފުރުއްވުމުގެ ފުރުޞަތު ބައްޕާފުޅަށް ލިބިވަޑައިގެން، ދެކަނބަލުންނަށް ވަރަށް ހިތްޕުޅު ހަމަޖެހިގެން އުފާވެރިކޮށް ތަނަވަސް ދިރިއުޅުއްވުމެއް އުޅުއްވެވުނެވެ.

އެހިސާބުން އަނެއްކާވެސް ކުރިން އަދާ ކުރެއްވި ބައެއް މަގާމްތަކުން ވަކިކުރެއްވުމާއި، ވަޒީރެއްގެ ނާއިބުކަމުން އޮފީހެއްގެ ވަކީލެއްގެ ދަރަޖައަށް ބައްޕާފުޅު ބަދަލު ކުރެއްވުމުން އަތްޕުޅުމަތި ދަތިވެ، ދެކަނބަލުންނަށް  ދިރިއުޅުއްވުމުގެ މައްސަލަތަކާ ކުރިމަތިލައްވަން ޖެހުނުތަން އަޅުގަޑު ދުށީމެވެ. އަނެއް ސަބަބަކީ މައްޗަންގޮޅީއާގެ ސަރުކާރުގެ ބޭނުންފުޅަކަށް ބައްޕާފުޅުގެ ކިބައިން ނަންގަވާފައި އޭގެ ބަދަލުގައި އެވަރލާސްޓަށް ވަޑައިގަންނަވަން ޖެހުނުކަމެވެ. މައްޗަންގޮޅީއާގެއަކީ ވަރަށްބޮޑު ތަނަވަސް ގެއެކެވެ. އެވަރލާސްޓަކީ ނިސްބަތުން ކުޑަ، ދިރިއުޅެން ދަތި އުދަގޫ ތަނެކެވެ.

ދަތި ތަނެއްގައި ދިރިއުޅުއްވަން ޖެހުމުގެ ސަބަބުން، ކުރިންސުރެ ބައްޕާފުޅުގައިހުރި ދާއިމީ އާލާސްކަންފުޅު ކަމުގައިވާ ނޭވާފުޅަށް އުދަގުވުން އިތުރަށް ގޯސްވެ، އޭގެ ސަބަބަން އެހެން އާލާސްކަންފުޅުތަކާވެސް ކުރިމަތިލައްވަން ޖެހިވަޑައިގަތެވެ.

ކޮންމެއަކަސް، ހިތާމަޔާ އުފަލުގައި، އަތްޕުޅުމަތި ދަތިކޮށާއި ތަނަވަސްކޮށް، އުދަގުލާއި ފަސޭހައިގައި ދެކަނބަލުންގެ ޙަޔާތްޕުޅު ހޭދަކުރައްވަމުން ގެންދެވިއިރު، އަޅުގަޑުމެން ދަރިންނަށް ދެއްވި ލޯތްބާއި ސަމާލުކަން އަޅުގަޑުގެ ހަދާނަކުން ފިލައިގެނެއް ނުދާނެއެވެ. ދެއްވި އިރުޝާދާ ނަސޭޙަތްތައް ބާރު ރަގަބީލެއްހެން އަބަދު އިންޒާރު ދެމުން ދެއެވެ. ތަރުބިއްޔަތު ކުރައްވާ ރަގަޅު މީހުންގެ ގޮތުގައި ދުނިޔެއަށް ނެރުއްވަން ދެކަނބަލުން ވެވަޑައިގެން ގުރްބާނީއާއި ޚިދުމަތްތަކުގެ އިހުސާސަކީ އަޅުގަޑުގެ ހިތުގައި އެންމެ ރައްކާތެރިކޮށް ބަލަހައްޓާ، އެންމެ، ފޮނި ފުން އަދި އަސަރުގަދަ އިހުސާސްތަކެވެ.