`

ޝުކުރުވެރި ހިތަކުން – އަލްމަރްޙޫމް އޮނަރަބްލް ޢުމަރު ޒާހިރު ނ ޢ ޢ ވ ގެ ހަދާނުގައި

1960 ގެ އަހަރުތަކުގެ ކުރީކޮޅުގެ ދުވަސްތަކުން ދުވަހެކެވެ. އާދައިގެ މަތިން ހެނދުނު ސްކޫލަށް ގޮސް، މަޖީދިއްޔާގެ ދެކުނު ދޮރޯށިން އަޅުގަޑު ވަންއިރު ގޯތި ތެރޭގައި އެހެންޏާ ނުފެންނަ ވަރަށް ސާފުކޮށް ހުރި މީހަކު ސްކޫލަށް ކުދިން ވަންނަތަން ބަލަން ހުއްޓެވެ. ލައިގެންހުރީ ހުދު އަތްދިގު ގަމީހެކެވެ. އަދެގެންހުރީ ގޮޅިޖެހި މުންޑެކެވެ. އަރައިގެންހުރީ ހުރަސް ވަދުޖެހި ސިބްލީ ފައިވާނަކަށެވެ. ވައަތުގެ އަތުކުރީގައި މުށިކުލައިގެ ހަންކަމަރުލީ އަތުކުރީ ގަޑިއެއް އޮތެވެ. ބޮލުގެ ބުޅި، ކަޅު އިސްތަށިތައް ހުރީ، އަޅުގަޑަށް ހީވާ ގޮތުގައި، އޭރު ގެންގުޅުނު އެންމެ މަގުބޫލު އިސްތަށިގަޑުގައިލާ ކްރީމެއް ކަމުގައިވާ ބްރައިލް ކްރީމް ލައިގެން ވަރަށް ވަރުގަދައަށް ބޮލުގަ ތަތްކޮށްލާފައެވެ. އެހެން ޢިބާރާތަކުން ދަންނަވާނަމަ، އެއީ ހަމަގާއިމުވެސް އޭރު މާލޭގެ ސޮސައިޓީގެ އެންމެ ކުރީ ސަފުގައި އުޅުން ކަހަލަ "ސްޓައިލިޝް" ޒުވާނެކެވެ. އޭނާގެ ކަނާއަތުގައި އޮތް ޕްލާސްޓިކް ފޫޓް ފަތިގަޑުން ފައިގެ ކުޑަކަޅުވައިގާ މަޑުމަޑުން ޖަހައިލަމުން ގެންދިޔައެވެ.

އޭރު ގަވާއިދު އޮންނަ ގޮތުން ކްލާހަށް ވަނުމުގެ ފަސްމިނެޓް ކުރިން ވަރަށް ބާރަށް ރަގަބީލެއްޖެހީމަ އެވީ ހުރިހާ ކުދިންވެސް އެކުއްޖެއްގެ ކްލާހުގެ ދޮރުމަތީގަ ސަފުހަދާށެވެ. ދެވަނަ ރަގަބީލލު ދެފަހަރަށް ޖެހީމާ، އެވީ ކްލާހަށް ވަންނާށެވެ. މިގޮތުން އަޅުގަޑުވެސް އޭރު އުޅުނު މަޖީދިއްޔާ ހޯލްގެ ދެކުނުން އެހުރި ކްލާސްތަކުގެ ތެރެއިން އަޅުގަޑު އުޅޭ ކްލާހުގެ ސަފުގައި ހުއްޓިއްޖައިމެވެ. ހަތްގަޑިބައިވީމާ ދެވަނަ ރަގަބީލް ޖަހަންދެން ހުރިހާ ކުދިންވެސް ތިބެންޖެހޭނީ ހިމޭނުންނުވެ. އެގަޑިޔަށް ކިޔަނީ ހިމޭން ގަޑިއެވެ. އެގަޑީގައި ކުއްޖަކު ހެލިފެލިވެ ވާހަކަ ދައްކައި ހަދައިފިނަމަ، އެކުއްޖަކަށް އަދަބު ލިބޭނެއެވެ.

މިގޮތަށް އެދުވަހުވެސް ސަފުގައި ހުއްޓައި، އޭގެ ފަހުން އެތައް އަހަރެއްވަންދެން ކަންހިގަމުން ދިޔަ ގޮތަށް، އެއްކަލަ މީހާ ސަފުތަކަށް ބަލަމުންގޮސް ސްކޫލްގެ އޮފީހަށް ވަދެއްޖެއެވެ. ދެވަނަ ރަގަބީލް  ވަރަށްބާރަށް ދެފަހަރަށް ޖެހީމައި، އަޅުގަޑުވެސް ކްލާހަށް ވަދެއްޖައިމެވެ. ދެން ޓީޗަރ ދުރުވެ ޙާޟިރީ ބެއްލެވުމަށްފަހު ކްލާސް ފެށިއްޖެއެވެ. އިންޓަވަލް ގަޑިޖެހުމުން ކްލާހުން ނުކުމެ އޮފީސް ކައިރިން ދިޔައިރު ޕްރިންސިޕަލްގެ އެހީތެރިޔާ މ. ސްޓާރލިން އަލްމަރްހޫމް އާދަމް ޙަލީމް އިންނަވާ މޭޒުދޮށުގައި އެއްކަލަ މީހާ އިނެވެ. އާދެ، ފަހުން އަޅުގަޑަށް އެގުނު ގޮތުގައި އެމީހަކީ މަޖީދިއްޔާ ހައި ސްކޫލްގެ އާ ހެޑްމާސްޓަރ އަލްފާޟިލް ޢުމަރު ޒާހިރުނޫން ދެވަނަ ބޭފުޅެއްނޫނެވެ.

އެއްވެސް ޝައްކެއް ވާސްވާހެއްނެތް ގޮތުގައި، މަރްހޫމް ޢުމަރު ޒާހިރު ނ ޢ ޢ ވ އަކީ 1961 ވަނަ އަހަރު މަޖީދިއްޔާ ސްކޫލްގައި ހުޅަގުގެ ތަޢުލީމް ދިނުމަށް ސަރުކާރުން ނިންމެވުމަށްފަހު، ކުދިން ވިއްސިވިހާލިވެ އެގޮތްމިގޮތަށް ދިޔަނުދީ، އެންމެ ހެޔޮގޮތުގައި ތަރުބިއްޔަތު ކުރެވިގެންވާ ޒުވާން ޖީލެއް މުޖުތަމަޢަށް ނެރުމުގެ ސިޔާސަތު ތަންފީޒް ކުރުމަށްޓަކައި ސަރުކާރުން ކަޑައެޅުއްވި ޝަޚްޞިއްޔަތެވެ. އެ ވާޖިބު ޢުމަރު ޒާހިރު އަދާކުރެއްވީ ވަރަށް ފުރިހަމައަށެވެ. އެންމެ ހެދުނާ ސްކޫލަށް އެއްވެސް ކުއްޖަކު ނުވަތަ އެއްވެސް ޓީޗަރެއްވެސް ނާންނަނީސް ޢުމަރު ޒާހިރު ސްކޫލަށް ވަޑައިގެން އިންތިޒާމްތައް ހުރިނެތްގޮތް ބައްލަވާ ރަގަޅުކުރައްވާނެއެވެ. އަންގަވާ ކަންތައްތައް އެވިދާޅުވާ ގޮތަށް ކުރުމަށްޓަކައި، މުޅި ޢުމަރު ޒާހިރުގެ ޙަޔާތްޕުޅުގައިވެސް، އަރިހުގައި ސަރުދާރަކު އަބަދުވެސް ހުރިފަދައިން، މަޖީދިއްޔާގެ ސަރުދާރު މަރްޙޫމް ސޯރު ދޮންމަނިކު ހުންނަވާނެއެވެ.

އޭރު ކިޔާގޮތަށް މަޖީދިއްޔާ އިންގްލިޝް ހައި ސްކޫލްގެ ތާރީޚްގައި އެދުވަސްވަރަކީ އެކްސްޓްރާ ކަރިކިއުލަރ އެކްޓިވިޓީޒް ގެ ގޮތުގައި އާ ޙަރަކާތްތަކެއް ފެށިގެން ދިޔަ ދުވަސް ވަރެކެވެ. އޭގެ ތެރޭގައި ކަބްސްކައުޓިންގ، ބޯއީސްކައުޓިންގެ، ސީސްކައުޓިންގ، ކެޑެޓިންގ، ސްކޫލް ބޭންޑް ޖިމްނާސްޓިކްސް ހިމެނެއެވެ. ކުދިންނަށް ދަސްކޮށްދިން ކުޅަވަރުތަކުގެ ތެރޭގައި ފުޓްބޯޅަ، ހޮކީ، ވޮލީބޯޅަ، ކްރިކެޓް، ޕިންޕޮންގ އަދި ބެޑްމިންޓަން ހިމެނެއެވެ. މިކަންކަން ސްކޫލްގެ ތެރޭގަޔާއި ބޭރުގައި ހިގަމުން ދާއިރު އެއިން ކޮންމެ ތަނެއްގައި ކުޑައިރުކޮޅަކަށް ނަމަވެސް، ޢުމަރު ޒާހިރު މަޑުކޮށްލައްވާނެއެވެ. އަދި އެކަންކަން ކުރިޔަށް ގެންދަން ބޭނުންވާނެކަމަށް ދެކިވަޑައިގަންނަވާ ކަންކަން އަމިއްލައަށް އިސްނަންގަވައިގެން ކޮށްދެއްވާނެއެވެ.

އޭރު އެކުވެރިންގެ ގުޅުމުގެ ނަމުގައި އޮންނަ ދިވެހި އަދަބީ ޖަމްޢިއްޔާ އަކާއި ޖޫނިއަރ ލިޓަރަރީ އެސޯސިއޭޝަނާއި ސީނިއަރ ލިޓަރަރީ އެސޯސިއޭޝަންގެ ނަމުން ނަންދެވިގެންވާ ދެ އިގިރޭސި އަދަބީ ޖަމިޢިއްޔާވެސް އޮވެއެވެ. މި ޖަމްޢިއްޔާތަކުގެ އިންތިޚާބެއް ނުވަތަ ޖަލްސާއެއް ޢުމަރު ޒާހިރުގެ ބެލެހެއްޓެވުމުގެ ދަށުން ނޫންގޮތަކަށް ބޭއްވުމަކީ ވަރަށް ނާދިރު ކަމެކެވެ. ޢުމަރު ޒާހިރުގެ ޢިބާރާތުން ދަންނަވާނަމަ "ކޮޔާ ބޯއިޒް ކުދިން" ލަވަކިޔަން ފަރިތަ ކުރާތާގަވެސް ޢުމަރު ޒާހިރު ހުންނަވާނެއެވެ. އަދި ކުރެހުމަށް ލޯބި ކުރާ ކުދިން އާޓް ކްލާހުގައި ކުރާ މަސައްކަތްތައްވެސް ދޭތެރެ ދޭތެރެއިން ބައްލަވާނެއެވެ. ނުވިތާކަށް ސޮކޫލް ޖަބުރޯލްގަހަށް ގާ އުކައިގެން ޖަބުރޯލް ބިދެފިނަމަ ނުވަރަ ފުންމައިގެން އަރާ ޖޭމްގަހުން ޖޭމް ބިދެފިނަމަ، ވަރަށް ގިނަފަހަރު އެކަންކުރާ ކުދިބަޔަކު "ކޯޓް" ވާނެއެވެ.

ދުވަސްވަރަކީ ކޮންމެ މަހެއް ނިމޭ ހިސާބުގައި އިމްތިޙާނެއް ހެދި ދުވަސްވަރެކެވެ. ވިދިގެން އަންނަމަހު ކުރީކޮޅު ސްކޫލް ހޯލަށް ހުރިހާ ކުދިން ޖަމާކުރުމަށްފަހު ކޮންމެ ކްލާހަކުން އެކެއް، ދޭއް އަދި ތިނަކަށް އަންނަ ކުދިންނަށް ސްޓޭޖްމަތިން ރިޕޯޓް ފޯމް ލިބޭނެއެވެ. ދެއްވާނީ އޭރު ތިއްބަވާ އަށެއްކަ ވަޒީރު ބޭފުޅުންގެ ތެރެއިން ބޭފުޅެކެވެ. ޢިބްރަތްތެރި ތަގްރީރަކަށް ފަހުގައެވެ. ސްކޫލް ހޯލްގައި ކުދިން އެތުރޭނީ ސަފު ހަދައިގެން އައިސް ކޮންމެ ކްލާހެއް ވަކިންނެވެ. ކުދިން އެތުރި ނިމުނީމާ ޗީފްގެސްޓާ ސްކޫލްގެ ޕްރިންސިޕަލާ ޓީޗަރުން ހޯލަށް ވަދެވަޑައިގަތުމުގެ ކުރިން ޢުމަރު ޒާހިރު ހޯލަށް ވަދެވަޑައިގެން އަޑުހަރުކޮށް ހުރިހާ ކުދިންނަށް އިވޭވަރަށް ވިދާޅުވާނެއެވެ. ކޮންމެ ކުއްޖަކުވެސް ކުރިޔަށް ހުންނަ ކުއްޖާގެ ބޮލުގެ ފުއްކިބައަށް ބަލާށެވެ.

އެދުވަސްވަރަކީ މާލޭގައި މުނިފޫހި ފިލުވުމުގެ މާގިނަ ކަންތައްތަކެއް އޮންނަ ޒަމާނެއްނޫނެވެ. ހަމައެކަނި ދާން އޮންނާނީ އޮލިމްޕަހެވެ. އެތާގަ މަޝްހޫރު އިގިރޭސި އަދި ހިންދީ ފިލްމީ ތަރިން އުޅޭ ފިލްމްތައް އެޅުވީމާ އަޅުގަޑުމެންވެސް ބައިސްކޯފް ބަލަންދާން ދިމާކޮށްލަމެވެ. އެކަމަކު ސްކޫލް ގަވާއިދު އޮންނަ ގޮތުން ބައިސްކޯފް ބަލަން ދެވޭނީ ކޮންމެ ހުކުރު ދުވަހެއްގެ ރޭ ސްކޫލުން ދޫކުރާ ފާހެއް ހިފައިގެންނެވެ. ފާސް ދޫކުރައްވާނީ ކޮންމެ ހުކުރު ދުވަހެއްގެ ހުކުރުގެ ކުރިން ނޫނީ ފަހުން ޢުމަރު ޒާހިރެވެ. އެދުވަހު ފާސް ހޯދަން އައިސް ތިބި ހުރިހާ ކުދިންނަށް ފާސް ލިބުމުން ސްކޫލް ހޯލަށް ޖަމާވާން ޖެހޭނެއެވެ. ދެން ޢުމަރު ޒާހިރު ދެއްވާ އިރުޝާދުގެ ދަށުން ސްކޫލްގެ ދިވެހި ޓީޗަރުން ކަމުގައިވާ މަރްހޫމް ޢަބްދުއްރަޙީމް ޢަބްދުލްމަޖީދާ، މަރްޙޫމް ޙަސަން މުޙައްމަދާ، މަރްޙޫމް ޢަލީ ޝަމީމާ، މަރްޙޫމް ޔޫސުފް މޫސާއާ، މަރްޙޫމް ޔޫސުފް މުޙައްމަދު ފުޅު މީގެ ތެރެއިން ކޮންމެވެސް އެއްބޭފުޅެއް އަޅުގަޑުމެންނާ މުޚާޠަބު ކުރައްވާ ނަޞޭހަތް ދެއްވާނެއެވެ.

އެދުވަސްވަރަކީ އިގިރޭސި މިޔުޒިކް ބޭންޑް ބީޓްލްސް މަޝްޙޫރުވަމުން އައި ދުވަސްވަރެވެ. އެހެންކަމުން އެމީހުން ހެދުން އަޅާގޮތަށް ހެދުންލައި، އެމީހުންގެ އަރާކަހަލަ ބޫޓަށް އެރުމާއި، އެމީހުން ތިބޭ ގޮތަށް އިސްތަށިގަޑު ބެހެއްޓުމަކީ އަޅުގަޑުމެން ވަރަށް ކުރާ ހިތުން ކުރާ ކަންކަމެވެ. ފަގީރު ވެފަ މާލޭއިން ލިބެން ނުހުންނާތީ އޭގެ ބޫޓެއްވެސް ހޯދެނީ ޙާލަކުން ފަހަރަކު ސިލޯނަށް ތިމާގެ މީހަކު ދާފަހަރަކު އެމީހެއް ކައިރީގައި ބުނެގެންނެވެ. އެހެނަސް ދަންނަވަންތޯއެވެ. އުމަރު ޒާހިރު އެކަހަލަ ބޫޓަށް ކިޔުއްވާ ގޮތަށް އިސްތިރިކުރި ބޫޓަކަށް އަރައިގެންހުރެ، ނުވަތަ ސްކޫލް ބަންދު ދުވަސް ވަރެއްގައި ނަމަވެސް ބީޓްލްސް ވައްތަރަށް އިސްތަށިގަޑު ހަދައިގެން. ނުވަތަ އެލް ޕޮކެޓްލީ ޖީންސެއް ލައިގެން، ނުވަތަ މާޖެހި ގަމީހެއް ލައިގެން ބައިސްކޯފް ފާސް ބަލާގޮސް ޢުމަރު ޒާހިރު އަތްޕުޅުން އެފާސް ހޯދުމަކީ ލާހިކު ކުޅަދާނަ ކަމެއްނޫނެވެ. ޖެހޭނީ އަލުން ގެއަށްގޮސް އިސްތަށިގަޑާ، ހެދުމާއި އަރައިގެންހުރި ބޫޓާ ޢުމަރު ޒާހިރު ބޭނުންފުޅު ގޮތަށް ބަދަލު ކޮށްގެން އަލުން ފާސް ބަލާ ދާށެވެ.

ސްކޫލް ކުދިން ތަރުބިއްޔަތު ކުރައްވަން އުމަރު ޒާހިރު ހިންގެވި ކަންތައްތަކުގެ ތެރެއިން އަޅުގަޑު ހިތުގައި އެންމެ ބޮޑަށް ބިންވަޅު ނެގިފައި އޮންނަ ކަމަކީ އެއްދުވަސް ވަރެއްގައި ހުރިހާ ކްލާސްތަކަށް ދިވެހި ޓީޗަރުން ފޮނުއްވައިގެން ކުދިންނަށް ނަމާދު ކުރާ އެއްޗެތި ރަގަޅަށް އެގޭތޯ ބައްލަވާ، ކުށް ކިޔާ ކުދިން ވަކި ގަޑިޔަކަށް ސްކޫލަށް ގެންނަވައިގެން ނަމާދު ކުރާ އެއްޗެތި ރަގަޅަށް ދަސްކޮށްފި ކަމާއި، ހުރިހާ ސްކޫލް ކުދިން މާލޭގެ އެކި މިސްކިތް ތަކަށް ބައްސަވާލައްވާފައި ކޮންމެ މިސްކިތެއްގައި ނަމާދު ހާޒިރީއެއް ބާއްވަވައިގެން ނަމާދު ކުރާކަން ޔަގީން ކުރެއްވުމެވެ. އޭރުގެ ވަރަށް ގިނަ ކުދިންގެ މައިންބަފައިންނަކީވެސް ކުދިންނަށް ނަމާދު ކުރާ އެއްޗެތި ދަސްކޮށްދިނުމާއި ނަމާދަށް ފޮނުވުމަށް ބާރުއެޅި މައިންބަފައިންނެވެ. އެހެންނަމަވެސް ޢުމަރު ޒާހިރު އެޅުއްވި މި ފިޔަވަޅާއެކު ކުދިން ނަމާދަށް ދިޔުމުގެ ކަންތައް އިތުރަށް ހަރުދަނާ ވެގެން ދިޔަކަން ކަށަވަރެވެ. މި ފިޔަވަޅު އެޅުއްވުމާއެކު ނަމާދު ކުރާ އެއްޗެތި ނޭގޭ ކުދިންނާއި ހަފްތާގެ ތެރޭގައި ތިރީސްފަސް ނަމާދު ޖަމާޢަތުގައި މިސްކިތުގައި ނުކުރާ ކުދިންނަށް ބައިސްކޯފް ފާސް ދޫކުރެއްވުން ހުއްޓާލެއްވިއެވެ.

ހުރިހާ ސްކައުޓް ކޭމްޕްތަކާއި ކެޑެޓް ކޭމްޕްތަކުގައިވެސް ކުދިންނާއެކު ޢުމަރު ޒާހިރު ބައިވެރިވެވަޑައިގެން ކުދިންނާއެކު ކެއްކުމާއި އެހެނިހެން ޙަރަކާތްތަކުގައި ބައިވެރިވެވަޑައިގަންނަވާނެއެވެ. އޭގެ ތެރެއިން ހުޅުލެއަށްދާ ކޭމްޕްތަކުގެ އެންމެ އުސް އައްޔަކީ ކޭމްޕް ނިމޭ ދުވަހު އޮންނަ މޭލް (މައިލް) ދުވުމެވެ. އޭރުގެ ދިރިއުޅުމުގެ ފެންވަރު ހުންނަ ގޮތުން އެންމެ ފޯރާ މީހުންގެ ދަރިންވެސް ތިބޭނީ ހެދުނު ސޔަށް ފާރޮށި ޖޯޑެއް ނުވަތަ ދެޖޯޑާއި ކަޅުސައި ތަށްޓެއް، މެންދުރު ކެއުމަށާ ރޭގަޑު ކެޔުމަށް ގަރުދިޔަ ނުވަތަ ރިހަޔާ އެކު ބަތްކައިގެންނެވެ. މޭވާޔާ ތަރުކާރީ އަދި ކިރުގެ ބާވަތްތައް ފަސޭހައަކުން ނުލިބޭނެއެވެ. މިގޮތަށް ނާސްތާ ކޮށްގެންތިބޭ ކުދިން ތަކަކަށް މޭލަކަށް ދުވުން މާފަސޭހައެއް ނުވާނެ ނޫންތޯއެވެ. އެހެންކަމުން އެ އިވެންޓް ހުޅުލޭ ރަންވޭ މަތީގައި ކުރިޔަށްދާއިރު ރަންވޭ އަރިމަތީގައި އެއްކޮޅުން އަނެއްކޮޅަށް ބައިސްކަލުގައި އުމަރު ޒާހިރު ދުއްވަވާނެއެވެ، އެއީ ކުއްޖަކަށް ކަމެއްވޭތޯ އެވަރަށް ނުބައްލަވާ ހިތްޕުޅު ހަމަނުޖެހިގެންނެވެ.

ވާހަކަ ތަފާތު ކޮށްލުމުގެ ގޮތުން ހުޅުލޭގަ އޮތް ކޭމްޕެއްގަ ހިގި ކަމެއްގެ ވާހަކަ ދަންނަވާލާނަމެވެ. ހުރިހާ ކުދިން ފަތިހު ތެދުވެ ހުޅުލޭ މިސްކިތަށް ފަތިސް ނަމާދަށްދާން ތައްޔާރުވަނީއެވެ. އަޅުގަޑުވެސް ތެދުވެ މޫނު ދޮވެލައިގެން ކުޑަކޮށް ނިދިބަރުވެފަހުރެ މިސްކިތަށް ދާން ހިގައިގެންފީމެވެ. އޭރު މަގުގެ އެކޮޅުން އަޅުގަޑު ހީކުރީ އެވަޑައިގަންނަވަނީ އަޅުގަޑުގެ އެކުވެރި ބުރެވިމާގޭ މައުމޫން ޝުޖާޢު ކަމަށެވެ. ނަމަވެސް، ތަންކޮޅެއް ކައިރިވީމާ އެއީ ޝުޖާއު ނޫންކަމާ އެއީ ޢުމަރު ޒާހިރުކަން އަޅުގަޑަށް އެގިއްޖެއެވެ. އެހެންނަމަވެސް މިފަހަރު އެއީ ޝޫޖާ ނޫންކަމަށް ނުހަދާނަމޭ އަޅުގަޑު ހިތަށް އަރާ، އަރާ ހަމަވީމާ ޢުމަރު ޒާހިރުގެ ބަޑުފުޅުގައި ޖަހާލާފަ ޝުޖާޢޫ ހާދަ ބަޑުފުޅު ބޮޑޭ ދަންނަވާލާފަ އަޅުގަޑު މިސްކިތަށް ހިގައްޖައިމެވެ. ޢުމަރު ޒާހިރުވެސް ކޭމްޕް ސަރަޙައްދަށް ވަދެވަޑައިގެންފިއެވެ. ވަކި އެއްޗެއް ވިދާޅެއްނުވެއެވެ. ކަމެއްވެސް ނުކުރުއްވައެވެ.

ކުޑަޔަސް ބޮޑަސް ރޭގަޑު ނުވައެއްގެ ފަހުން ބޭރުގައި އުޅުމަކީ ހުރިހާ ސްކޫލް ކުދިންނަށްވެސް މުޅިން މަނާ ކަމެކެވެ. ނުވައެއްގެ ފަހުން ބޭރުގަ އުޅެނިކޮށް ހިފިއްޖެނަމަ، އެކުއްޖަކު ސްކޫލަށް ނޫން އެހެން ތަނަކަށް ނުދެވޭ ގޮތަށް ގޭގަ ބަންދުވާނެއެވެ. އެކަމަކު ބޮޑެތިވަމުން އަންނަ ކުދިން ރަށްޓެހި އަންހެން ކުދިންނާ ބައްދަލު ކޮށްލަން ނުގޮސް ތިބުމަކީ މާފަސޭހަ ކަމަކަށް ނުވާނެތާއެވެ. އެހެންކަމުން ބައެއް ކުދިންނަށް ދޭތެރެއަކުން މިއަދަބު ލިބެއެވެ. އަޅުގަޑުވެސް އެއްރެޔަކު އަޅުގަޑު ރަށްޓެހި ކުއްޖަކަށް ގޮވާލަންގޮސް ވާހަކައިގާ މާގިނައިރު އިދެވުމުގެ ސަބަބުން ގެއަށްދާން ނުކުތްއިރު ނުވައެއްޖަހާ ބޮޑުވެއްޖެއެވެ. ދޮރޯށްޓާ ހަމަޔަށް ނުދެވެނީސް މަގުގެ އަނެއް ފަރާތުގައި ބިންމަތީގައި އެއްފައި ޖައްސާލައްވައިގެން ބައިސްކަލް މަތީގައި ޢުމަރު ޒާހިރު އިންނެވިތަން ފެނުމުން އަވަހަށް އަނބުރާ ގޭތެރެއަށް ވަދެއްޖައިމެވެ. އެރޭ ވަރަށް ގިނައިރުވަންދެން އެގެއިން ނުކުންނަން އަޅުގަޑު މަސައްކަތް ކުރީމެވެ. އެހެންނަމަވެސް ވާގޮތްނުވުމުން އެހެން މީހެއްގެ މަދަދާއެކު ވަރަށް މޮޅު އުކުޅެއް ހަދައިގެން އަޅުގަޑު ސަލާމަތްވީއެވެ.

މަރްޙޫމް ޢުމަރު ޒާހިރަކީ ބަސްމަދު ޢަމަލު ގިނަ ބޭފުޅެކެވެ. ސްކޫލް ކުއްޖަކާ ދިމާއަށް ބާރަށް އެއްޗެއް ވިދާޅުވި އަޑެއް އަޅުގަޑު ނާހަމެވެ. އަޅުގަޑު ސްކޫލުން ވަކިވުމަށްފަހު ގައުމީ ޚިދުމަތުގައި ޢުމަރު ޒާހިރާއެކު އުޅުނު ދިގު މުއްދަތުގައިވެސް ދެމީހުން ދެބަސްވާންޖެހޭ ކަހަލަ ވަގުތުތަކުގައިވެސް އެކަމެއް ޒުވާބަކަށްވެ ދިގުލައިގެން ދާގޮތެއް ދުވަހަކުވެސް ނުވެއެވެ. އަޅުގަޑުމެން ދެމީހުން ސަރުކާރުން ވަކިވިފަހުންވެސް އަޅުގަޑަށް މަދުން ޢުމަރު ޒާހިރުގެ ޙާލުކޮޅު ބެލޭއިރު، ޢުމަރު ޒާހިރު މާގިނައިން އަޅުގަޑުމެންގެ ޙާލު ބައްލަވައެވެ. ރާއްޖެއަށް ޕާޓީ ސިސްޓަމް ތަޢާރަފްވެ އެކަކު އަނެކަކާ ޖެހި ފިތިބާރުވެގެންދާއިރުވެސް ޢުމަރު ޒާހިރަކީ ކޮންމެ ޕާޓީއަކަށްވެސް ކޮންމެ ބޭފުޅަކަށްވެސް ޢުމަރު ޒާހިރެވެ. އެކަމެއް ކުރުމުން މީހަކަށް ނުވަތަ ބަޔަކަށް ތަކުލީފަކުން ސަލާމަތް ވެވޭނެ ކަމަށް ގަބޫލް ކުރެއްވިއްޖެނަމަ އެކަން ނުކުރެއްވުމަށްވުރެ ބޮޑަށް ގާތީ ކުރެއްވުމެވެ.

އަޅުގަޑުގެ ޙަޔާތުގެ މިހާތަނަށް އައިއިރު އެކި ދަރަޖައިގެ ވެރިންގެ ދަށުން މަސައްކަތް ކޮށްފީމެވެ. އަދި ހަމަ މަރްހޫމް ޢުމަރު ޒާހިރުވެސް ހިމެނޭ ގޮތަށް އެފެންވަރުގެ ބޭފުޅުންނާއެކު މަސައްކަތްވެސް ކުރެވިއްޖެއެވެ. އެއްވެސް ޝައްކެއްނެތް ގޮތުގައި އެއިން ކޮންމެ ބޭފުޅެއްގެ ފަރާތްޕުޅުން އަޅުގަޑަށް އެއްޗެތިތަކެއް ދަސްވިއެވެ. އަދި އެބޭފުޅުންގެ މަދަދު އިންތިހާ ފަރަޖައަށް އަޅުގަޑަށް ލިބުނެވެ. އެހުރިހާ ބޭފުޅުންނަށް އަޅުގަޑު ޝުކުރު ދަންނަވާ އިހުތިރާމް އަދާކުރަމެވެ.

އެހެން ނަމަވެސް އަޅުގަޑަށް ޢުމަރު ޒާހިރު ޚާއްޞަވަނީ އަޅުގަޑުމީ ރަގަޅު މީހަކަށް ވާނަމަ، އެރަގަޅު ކަމުގެ ބިންގާ އެޅުމުގައި އަޅުގަޑެ މަންމައާ ބައްޕަ ނަގާފަ ދެން އެންމެ އިސް ދައުރެއް އަދާ ކުރެއްވި ބޭފުޅަކީ ޢުމަރު ޒާހިރު ކަމުގައި އަޅުގަޑު ދެކޭތީއެވެ. އަޅުގަޑު ހެދި ބޮޑުވަމުން އައި ދުވަސްވަރު އަޅުގަޑު ތަރުބިއްޔަތުކޮށް ބައްޓަން ކުރުމުގައި އަޅުގަޑުގެ މަންމައާ ބައްޕައާއެކު އެބަރު އުފުއްލެވި އަނެއް ހިއްސާދާރަކީ ޢުމަރު ޒާހިރު ކަމަށް އަޅުގަޑު ގަބޫލް ކުރާތީއެވެ.

މާތްﷲ މަރްހޫމް ޢުމަރު ޒާހިރު ނ ޢ ޢ ވ ގެ ފުރާނަފުޅަށް ހެޔޮ ރަހުމަތް ލައްވާ ޖަންނަތުލް ފިރުދައުސް މިންވަރު ކުރައްވާށީ. ލޮބުވެތި މަރްހޫމްގެ ޢާއިލާއަށް ކެތްތެރިކަން ދެއްވާށި. އާމީން

 

`

މައްޗަންގޮޅީއާގެ

މައްޗަންގޮޅީއާގެ އަކީ އަޅުގަޑުގެ ޙަޔާތުގެ އެންމެ ފޮނި އަދި އެންމެ އުފާވެރި އިހުސާސް ތަކާއި ހަނދާންތަކާއި ގުޅިފައިވާ ގެއެވެ. އާދެ، ތުއްތު ކުއްޖެއްގެ ހިތުގެ އިހުސާސް ތަކާއެވެ. ތުއްތު ކުއްޖެއްގެ އުފާވެރި ހަނދާން ތަކާއެވެ. ތުއްތު ކުއްޖެއްގެ ފޮނި އުއްމީދުތަކާއެވެ. ތުއްތު ކުއްޖެއްގެ މައުސޫމް ދިރިއުޅުމާއެވެ.

މައްޗަންގޮޅީއާގެ އަކީ އެންމެ ކުރިން، އަޅުގަޑުގެ މުނިކާފާފުޅު އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން V އާއި މުނިމާމާފުޅު ބަޑިއަލިބޭގޭ ފާޠިމަތު ދީދީ ދިރިއުޅުއްވި މައްޗަންގޮޅީ ގަނޑުވަރެވެ. މުނިކާފާފުޅާއި ބޮޑުބޭބޭފުޅު ޙަސަން ޢިމާދުއްދީން ދެމިއޮތުމުގެ ޢާލަމަށް ދަތުރު ކުރެއްވުމުން، އެގަނޑުވަރު ވާރުތަވީ އަޅުގަޑުގެ ކާފާފުޅު ޢަބްދުﷲ ޢިމާދުއްދީނަށެވެ. މުނިކާފާފުޅު އަވަހާރަވުމަށްފަހު ކާފާފުޅު ހުންނެވީ އޭރުއޮތް ރަސްކަމުގެ ވަލީ އަހްދެއްގެ ގޮތުގައި ކަމަށް ވުމާއިއެކު، ކާފާފުޅު މި ދުނިޔެ ދޫކުރައްވަންދެންވެސް، އެ ގެ ހުރީ ގަނޑުވަރެއްގެ ގޮތުގައެވެ.

އެގަނޑުވަރު ހުރީ މިހާރުގެ ސެންޓަރ ފޯރ ހަޔަރ އެޑިއުކޭޝަނާއި އަމީނިއްޔާ ސްކޫލް ހިމެނިފައިވާ ބިމުގައެވެ. ކާފާފުޅު މި ދުނިޔެ ދޫކުރެއްވުމުން ސެންޓަރ ފޯރ ހަޔަރ ސެކަންޑަރީ އެޑިއުކޭޝަން އެހުރި ބިމާއި އެތާ ހުރި ޢިމާރާތްތައް ވާރުތަވީ އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅު ޖައުފަރު ކަމާލުއްދީނަށެވެ. އެގެއަށް ބައްޕާފުޅު ނަން ދެއްވީ މައްޗަންގޮޅީއާގެ އެވެ. މިހާރު އަމީނިއްޔާ ސްކޫލް އެހުރި ބިމާއި އެތާ ހުރި ޢިމާރާތްތައް ވާރުތަވީ އަޅުގަޑުގެ ބޮޑުބޭބޭފުޅު މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީނަށާއި ބޮޑުދައިތާފުޅު ރަޝީދާ ޢިމާދުއްދީނަށެވެ. އެގެއަށް އެބޭފުޅުން ކިޔުއްވީ މައްޗަންގޮޅީގެ އެވެ.

މައްޗަންގޮޅީ ގަނޑުވަރުގައި އުޅުއްވި ރަސްމަތިފުޅު ބޭފުޅުންނަކީ އަޅުގަޑުގެ މުނިކާފާފުޅު އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން V އާގަޑުވަރު މަނިއްޕުޅާއި، އެރަދުންގެ އުޚްތު އަޅުގަޑުގެ ބޮޑުދައިތާފުޅު އަލްއަމީރާ އާގަޑުވަރު ތުއްތުގޮމައާއި، އެރަދުންގެ ދޮށީ ދަރިކަލުން އަޅުގަޑުގެ ކާފާފުޅު އަލްއަމީރު ޢަބްދުﷲ ޢިމާދުއްދީން މައްޗަންގޮޅީ ގަނޑުވަރު ދޮށީ މަނިއްޕުޅާއި، އެ މަނިއްޕުޅުގެ އަނބިކަނބަލުން އަޅުގަޑުގެ މާމާފުޅު އަލްއަމީރާ ކަރީމާ ސަމްޝުއްދީން ތިއްތި ގޮމަފުޅާއި، އެ ދެ ކަނބަލުންގެ ބޭފުޅުން ކަމުގައިވާ އަޅުގަޑުގެ ބޮޑުބޭބޭފުޅު އަންނަބީލް މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީނާއި، އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅު އަންނަބީލް ޖައުފަރު ކަމާލުއްދީނާއި، އަޅުގަޑުގެ ތިއްތައިތާފުޅު އަންނަބީލާ ރަޝީދާ ޢިމާދުއްދީނާއި، މުނިކާފާފުޅުގެ ހަގު ދަރިކަލުން އަލްއަމީރު ޙަސަން ޢިމާދުއްދީން މައްޗަންގޮޅީ ގަޑުވަރު ތުއްތު މަނިއްޕުޅެވެ. މީގެ ތެރެއިން އެންމެ ގިނަދުވަހު މައްޗަންގޮޅީ ގަޑުވަރުގައި، އަދި ފަހުން މައްޗަންގޮޅީއާގޭގައި އިންނެވި ބޭފުޅަކީ ބޮޑުދައިތާފުޅު އާގަޑުވަރު ތުއްތުގޮމައެވެ.

ބޮޑުދައިތާފުޅަކީ ރާއްޖޭގެ ސިޔާސީ ޙަޔާތުގައި މުހިއްމު ދައުރެއް އަދާކުރެއްވި އަންހެން ބޭފުޅެކެވެ. އެކަމަނާއަކީ ރާއްޖޭ ތަޚްތުގައި ރެދަލި ކުރެއްވި ރަސްކަލެއްގެ ދަރިކަނބަލުންނަށް ވުމުގެ އިތުރުން، ދެރަސްކަލުންގެ އުޚްތަށް ވެފައި ތިންވަނަ ރަސްކަލެއްގެ ބޮޑުދައިތާފުޅު ކަމަށްވާތީ އެކަން ވާނީވެސް އެހެންތާއެވެ. ދައިތާފުޅުގެ ޙަޔާތްޕުޅުގައި އެންމެ ފަހު ވަގުތާއި ހަމައަށްވެސް ދައުލަތުގެ ވެރިން ދައިތާފުޅަށް ޒިޔާރަތް ކުރައްވައި، އެކިއެކި ކަންކަމުގައި މަޝްވަރާ ހޯއްދަވަމުން ގެންދެވިއެވެ. އޭގެ ތެރޭގައި އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ސަމްޝުއްދީން III އާއި، އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ފަރީދުލް އައްވަލާއި، ސުމުއްވުލް އަމީރު ޢަބްދުލްމަޖީދު ރަންނަބަޑޭރި ކިލެގެފާނާއި، ސުމުއްވުލް އަމީރު މުޙައްމަދު އަމީން ދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނާއި، ސުމުއްވުލްއަމީރު އިބްރާޙިމް ފާމުލަދޭރި ކިލެގެފާނާއި، އަލްއަމީރު ޙަސަން ފަރީދު ފަދަ ބޭފުޅުން ހިމެނިވަޑައިގަތެވެ. އަޅުގަޑު އަހާގޮތުގައި ދައިތާފުޅު އަވަހާރަވުމުން ފަސްދާނު ލުމުގެ ކަންކަން ހިގައިދިޔައީވެސް އޭރު ތިއްބެވި ދައުލަތުގެ އެންމެ އިސްވެރިންގެ ބެއްލެވުމުގެ ދަށުންނެވެ.

ބޮޑުދައިތާފުޅު ފައިންޕުޅު ދެކެން މައްޗަންގޮޅީއާގެއަށް އަޅުގަޑުމެން ވަރަށް ގިނައިން ބައްޕާފުޅު ގެންދަވައެވެ. އަޅުގަޑުމެން އަރިހަށް ދިޔުމުން މަންމަ އަތްޕުޅުން ތުއްތުހޮއްކޮ ނަޞްރުﷲ އަތުލައްވައި އުގުފުޅުގައި ބައިންދަވައިގެން ނާނާ ކިޔުއްވައި ދެއްވާނެއެވެ. ދެން ދޮންދައްތަ މައުސޫމާއާއި، ތުއްތައްތަ ސަޢާދާއާއި، އަޅުގަޑާ ތިންބެއިން ވަކިން ގެންދަވައި އުގުފުޅުތެރެއަށް ލައްވައިގެން ގެންގުޅުއްވާނެއެވެ. އަޅުގަޑުމެން ރުއްސަން މެޓާވެސް ދެއްވާނެއެވެ.

ބޮޑުދައިތާފުޅަކީ ވަރަށް ތުއްޕުޅުކޮށް އިންނަވާ ކަމީނާ ބޭފުޅެކެވެ. އެހެންނަމަވެސް، ވަރަށް ބަރު އަޑުފުޅެއް އޮވެއެވެ. ދިރިއުޅުއްވުމުގެ ކަންކަން ހުންނަނީ ވަރަށް ތަރުތީބު ކޮށެވެ. އަވަހާރަފުޅުން ތެދުވެވެވަޑައިގަތުމާއި، އަވަހާރަ ލެއްޕެވުމާއި، ފަރިއްކުޅުވުމާއި، އަދި ދިރިއުޅުއްވުމުގެ އެހެން ހުރިހާ ކަމެއްވެސް ހުންނަނީ ވަރަށް ގަޑިން ގަޑިއަށެވެ. ބޮޑުދައިތާފުޅަށް ބޭނުންފުޅުވާ ޒާތީ ޚިދުމަތްތަކާއި، އަރިހަށް ޒިޔާރަތް ކުރައްވާ ޢިއްޒަތްތެރިންނާއި، އެކި ދަރަޖައިގެ ބޭފުޅުންނާއި، ކަމުވޮށިގެންވާ ބޭކަލުންނާއި ޢާއްމުންނަށް މެހްމާންދާރީ އަދާކުރެއްވުމަށް ތަފާތު އިންތިޒާމްތައް ހަމަޖައްސަވާފައި އޮވެއެވެ. އެއިން އިންތިޒާމެއް ކިރިޔާ ކައްސާލައިގެން ދިޔައަސް، އަރިހުގައި އުޅޭ މީހުންގެ ތެރެއިން، އެކަމުގެ ޒިއްމާ އުފުލަންޖެހޭ މީހަކު ގެންނަވައި، އެމީހަކަށް ނަޞޭޙަތް ދެއްވާނެއެވެ. ނޫނީ އިންޒާރު ކުރައްވާނެއެވެ. ޢާއްމު ގޮތެއްގައި އަރިހުގައި އުޅޭ މީހުންނަށް ވަރަށް ކަމޭ ހީ ކުރައްވާނެއެވެ. އެންމެ އަރިހުގައި އުޅުނީ މޫސާ ތައްޚާން ޢަލީ ފުޅެވެ. ބޮޑުދައިތާފުޅު އަވަހާރަވި ފަހުންވެސް ޢަލިފުޅު އަޅުގަޑުމެން ކައިރީގައި އުޅުއްވިއެވެ.

ޢުމުރުފުޅުގެ ފަހުކޮޅު ބޮޑުދައިތާފުޅު އިންނެވީ ލޯފުޅު ފަން ބޭފުޅެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ލޯފުޅު ފަން ނަމަވެސް، އެންމެ ފަހު ނޭވާފުޅާއި ހަމައަށްވެސް ސިކުޑިފުޅު ވަރަށް ރަގަޅަށް މަސައްކަތް ކުރިއެވެ. ކޮޓަރިކޮޅު ތެރޭގައި މީހަކު ފައި އަޅާ އަޑަށްވެސް އެއީ ކާކު ކަން އެގިވަޑައިގަނެއެވެ. އަތްޕުޅު ފުހެން މޫނުފުޅު ފުހޭ ފޮތިކޮޅު ގެނެވުނަސް ފޮތިކޮޅުގައި އަތްޕުޅު ލެއްވުމާއިއެކު އެކަން އެގިވަޑައިގަނެއެވެ. ގުޑުގުޑާ ދަމާލާ އަޑަށް އެއީ ބޭރުން ވަޑައިގަންނަވާ ބޭފުޅުންނަށް ދުންފޮދު އަރުވާ ގުޑުގުޑާކަން ނޫނީ އަރިހަށް ޒިޔާރަތް ކުރާ ޢާއްމުން ދުންބޯ ގުޑާކަން އެގިވަޑައިގަނެއެވެ.

ދިރިއުޅުއްވުމުގެ ހުރިހާ ކަމެއްގައިވެސް އިންސާފާއި، ހަމައާއި، އުޞޫލަށް ބޮޑުދައިތާފުޅު ކަމޭ ހީކުރެއްވިއެވެ. ދައުލަތުގެ ކަމެއް ބޮއްސުންލައިފި ކަމަށް ފެނިވަޑައިގެންފިނަމަ އެކަމެއް އިޞްލާޙު ކުރެއްވުމަށް މަސައްކަތް ކުރެއްވިއެވެ. ދައުލަތުގެ ވެރިންނަށް އެކަން އަންގަވައިދެއްވައެވެ. އެއީ ގަޑުވަރު ތެރޭގެ ނުވަތަ ބޮޑުބަޑޭރިގޭގެ ކަމެއް ކަމަށް ވީނަމަވެހެވެ. ލޯފުޅު އަދިރިވަންދެންވެސް ދައުލަތުގެ ކަންކަމުގައި އުޅުއްވިއެވެ. އަރިހުގައިއުޅޭ މީހުންނާއިއެކު އިސްވެ ހުންނަވައިގެން ރާއްޖެއިން ބޭރަށްވެސް ދަތުރު ކުރެއްވިއެވެ.

ބޮޑުދައިތާފުޅު އާގަޑުވަރު ތުއްތުގޮމައާ ބެހޭ މިހާ ގިނަ ވާހަކަ ލިޔުނުއިރު އެއީ އަޅުގަޑު ލޮލުންދެކި އަތުންހިފާފައި ހުރި ކަންތައްތަކެއްނޫނެވެ. ޙަގީގަތުގައި، އަޅުގަޑު ބޮޑުދައިތާފުޅު ހަދާން ހުންނަނީ ވަރަށް ފަޑު ހިޔަންޏެއްހެނެވެ. އެހެންނަމަވެސް އެ ވާހަކަ ތަކަކީ، އަޅުގަޑު ހެދި ބޮޑުވަމުން އައިއިރު، އަޅުގަޑު ތަރުބިއްޔަތު ކުރެއްވުމަށާއި، އެކިއެކި ކަންކަމުގައި އަޅުގަޑަށް ނަޞޭހަތް ދެއްވަމުން މަންމައާއި ބައްޕާފުޅު ވިދާޅުވެދެއްވާފައިހުރި ބޮޑުދައިތާފުޅުގެ ޙަޔާތްޕުޅާ ބެހޭ ބައިވަރު ވާހަކަތަކުގެ ޚުލާޞާއެކެވެ. އެއްވެސް ޝައްކެއްނެތް ގޮތުގައި ބޮޑުދައިތާފުޅަކީ މައްޗަންގޮޅީ ގަޑުވަރު އަދި މައްޗަންގޮޅީއާގޭގެ އެންމެ އަލިގަދަ ޝަޚްޞިއްޔަތެވެ. އަދި އަޅުގަޑު ނިޞްބަތްވާ ޢާއިލާގެ މެޓްރިއާކެވެ.

ކޮންމެއަކަސް ބޮޑުދައިތާފުޅު އަވަހާރަވުމުން މަންމައާއި އަޅުގަޑުމެން ގޮވައިގެން މައްޗަންގޮޅީއާގެއަށް ދިރިއުޅުއްވުން ބަދަލު ކުރައްވަން ބައްޕާފުޅު ނިންމަވައިފިއެވެ. ކުރިން ނުލާހިކު ދަތި ތަންތަނުގައި އުޅުމަށްފަހު، މައްޗަންގޮޅީއާގެ އަށް ބަދަލު ވުމުން މުޅި ޢާއިލާ އަށް ވީ ވަރަށް ހިތްހަމަޖެހޭ ކަމަކަށެވެ.

އެގޭގައި އުތުރު ފެންޑާއަކާއި ދެކުނު ފެންޑާއެއް އޮވެއެވެ. ބޭރުގޭތެރެއަކާއި އެތެރެގޭތެރެއެއް އޮވެއެވެ. ހަތަރުފަސް ނިދާ ކޮޓަރި ހުއްޓެވެ. ގޭގެ އަހުލުވެރިން ބޭނުންކުރަން އަޅުގަޑު ހަދާންވާ ގޮތުގައި ހަމަ ގާއިމުވެސް ތިން ހަޑަސްބުރި ނުވަތަ ފާޚާނާ ހުއްޓެވެ. މައި ގޭގެ ތެރޭގައި ކާކޮޓަރިއެއް ހުއްޓެވެ.

ގޭގައި އުޅޭ މީހުން ބޭނުން ކުރަން އަންހެނުންނާއި ފިރިހެނުންނަށް ވަކިން ނިދާ ތަންތަނާއި، ކާ ތަނާއި، ގިފިލި ނުވަތަ ފާޚާނާ ހުއްޓެވެ. ގޭގެ އަހުލުވެރިންނާއި އުޅޭ މީހުން ދިރިއުޅޭ ތަންތަނާއި މުޅިން ވަކިން ބަދިގެއާއި ބަޑަހަގެ ނުވަތަ ސްޓޯރ ރޫމް ހުއްޓެވެ. ފެން ރައްކާ ކުރަން ގޭގެ ހުރިހާ ފުރާޅަކާއި ޖަސްތު ދިޔަދޮވިންނާއި ހޮޅިން  ގުޅާފައިހުރި ބޮޑު ދެ ޖާޑީއާއި ކުޑަ ދެ ޖާޑީ ހުއްޓެވެ. މައިގޭގެ ހުރިހާ ފާރެއް ހުރީ ގަލުންނާއި އުވައިން ރާނާ، ދިޔާހަކުރު ލައިގެން ގަށާފައިހުރި އުވައިން އުވަޖަހާ އޮމާން ކޮށްފައެވެ.

މައިގޭގެ އުތުރު ފަރާތް އޮންނަނީ ބަގިޗާ ހައްދާފައެވެ. ޖަހާ މުގުރި ގަހަކާއި ރަންގު ފޭރު ގަހަކާއި އާދައިގެ ފޭރު ގަހަކާއި ތޫތު ގަހެއް ހުއްޓެވެ. ގޭގެ ބޮޑު ދޮރޯށި ހުންނަނީ މިފަރާތުގައި ލިލީ މަގަށް ވާގޮތަށް، ރަދުން އުޅުއްވާ ބޮޑު ގަޑުވަރުގެ ދެކުނު ދޮރޯށީގެ، ގާތްގަޑަކަށް ކުރިމަތީގައެވެ. އެ ދޮރޯށި ހުންނަނީ ހިޔާ ކޮށްފައެވެ. ދޮރޯށީގެ ދެފަރާތުގައި މީހުން ވާހަކަ ދައްކާލަން ތިބެން ދެ ދާލަ ހުރެއެވެ. އަދި ދޮރޯށީގެ އެތެރޭގައި ދެފަރާތުގައި ދެ ކުޅި ބަލާގެ ހުރެއެވެ.

އިރުމަތީ ފަރާތު ގޯތީގައި ބަބުކެޔޮ ގަހަކާއި އަނބުގަހެއް ހުރެއެވެ. އަދި އުއްދަޑިއާއި ކަފަގަސް އިންދާފައި އޮވެއެވެ. މި ފަރާތު ގޯތީގައި ވަރަށް ބޮޑު ހުސް ބިން އޮވެއެވެ. ކުދިވެރިން ފުޓްބޯޅައާއި ތިން މުގޯލި، މަންޑި، ބައިބަލާ، ފައިގަ ޖަހާ އަދި އެހެން ކުޅިވަރުތައް ކުޅެ ހަދަނީ މި ފަރާތުގައެވެ. ގޭގެ ވަލު ދޮރޯށި ހުންނަނީ މި ފަރާތުގައެވެ.

އިރުމަތީ ފަރާތާއި ދެކުނު ފަރާތުގައި އޮންނަ ގޯއްޗާއި ދެމެދު މެދުފާރެއް އަދި މެދު ދޮރޯށްޓެއް ހުއްޓެވެ. ދެކުނު ފަރާތު ގޯތީގައި ޖަނބުރޯލު ގަހަކާއި ޖަންބު ގަހެއް ހުއްޓެވެ. އަދި އެންމެ ދެކުނު ފަރާތު ފާރު ކައިރީގައި އެކި ވައްތަރުގެ ބައިވަރު ދޮންކެޔޮ ގަސްތައް ހައްދާފައި އޮވެއެވެ.

މައްޗަންގޮޅީއާގެއަށް ބަދަލުވިއިރު މާންދޫވިލާގައި އުޅުނު އަޅުގަޑުމެންގެ ޢާއިލާ އެކީގައި އެގެއަށް ބަދަލުވިއެވެ. އޭގެ އިތުރަށް ކާފަ ޙަސަން މަނިކުވެސް ދިރިއުޅުއްވުން އެގެއަށް ބަދަލު ކުރެއްވިއެވެ. އެކަން އަޅުގަޑަށްވީ ވަރަް ތަފާތު އިހުސާސް ތަކެއް ކުރެވުނު ކަމަކަށެވެ. އެއީ، ކުރިންވެސް ކާފައާއިއެކު ވަރަށް ގިނައިން އުޅެވިފައި އޮތުމާއިއެކު، އަބަދު ކާފަ ފެނުމަކީ ވަރަށް އާދަޔާއި ޚިލާފް އުފާވެރިކަމެއް ލިބޭ ކަމަކަށްވީތީއެވެ.

ކާފަ މުޅިންވެސް އަންނަވަނީ ގޮޅިޖެހި މުންޑެވެ. ލައްވާނީ އެއްކުލައިގެ ގަމީހެވެ. ގަމީހުގެ އަތް ހުންނާނީ ގާތްގަޑަކަށް ހަތަރު އިގިލި ފުޅާމިން ހުންނަ ވަރަށް އޮޅަބައްޓާއި ހަމައަށް އޮޅާފައެވެ. އަބަދުވެސް ހުދު ކުލައިގެ ފޮށައެއް ކޮޑުމަތީގައި އޮވެއެވެ. ގެއިން ބޭރުގައި އުޅުއްވާއިރު ކުޑައެއް ގެންގުޅުއްވާނެއެވެ. އޭރު ކާފަ ވަޒީފާ އަދާކުރައްވަނީ ކަސްޓަމުގައެވެ.

ކާފަ ކަސްޓަމުގެ މަސައްކަތް ނިންމަވާފައި ގެއަށް ދުރުވާ ގަޑިއަކީ އަޅުގަޑުމެން ކުދިވެރިން ވަރަށް އިންތިޒާރު ކުރާ ގަޑިއެކެވެ. އެ ގަޑިއަށް އަޅުގަޑުމެން ހުރިހާ އެންމެން ދޮރޯށި ކައިރިއަށް ނުކުމެ ތިބެނީ ކާފަ ޗާނދަނީ މަގުން ލިލީމަގަށް އަޅުއްވާތޯ ބަލަބަލައެވެ. ކާފަ ފެނުމާއިއެކު ހުރިހާ އެންމެން ދުވެގޮސް ކާފަގެ ކުޑަ އަތުލައިގަންނަމެވެ. އެ ކުޑައިގެ ތެރޭގައި ވަރަށް ރަގަޅަށް ބަންދުކޮށްފައިވާ ޕެކެޓެއް އޮންނާނެއެވެ. އޭގެ ތެރޭގައި ހުންނާނީ އެކި ވައްތަރުގެ ވަރަށް މީރު ހެދިކާއެވެ. އެއީ ކަސްޓަމް ކެންޓީނުން ބައްލަވައިގަނެގެން އަޅުގަޑުމެން ހަވީރު ސައިބޯން ކާފަ ގެނެސްދެއްވާ އެއްޗިއްސެވެ. ކަސްޓަމް ކެންޓީނަކީ އެތާގައި ހުންނަ މީރު ހެދިކާއަށް އޭރު ވަރަށް މަޝްހޫރު ތަނެކެވެ.

ކޮންމެ ހަފްތާއަކު އެއްދުވަހު، ގިނައިން ހުކުރު ދުވަސް ދުވަހު އަޞްރުން ފައިބައިންނަވައިގެން ދުރުވެ ސައި ބެއްލެވުމަށްފަހު އަޅުގަޑުމެން ގޮވައިގެން ހަވީރު ފިންޏަށް ހިގާލަން ކާފަ ނުކުންނަވާނެއެވެ. އެހިގާލުމުގައި އެކި ދުވަހު މާލޭގެ އެކި ދިމާލުގައި އަޅުގަޑުމެން ހިގަމެވެ. އެހެންގޮސް ސިފައިންގެއާ އަރާ ހަމަވާއިރަށް އަޅުގަޑު ތޮށިގަޑަށް ވަންނަން ފަށާނެއެވެ. އޭރު ސިފައިންގެއަކީ އަޅުގަޑު މާ ބިރުގަންނަ ތަނެކެވެ. ނަމަވެސް، ބޮޑުވެގެން އައިއިރު ސިފައިންގެ މީހަކަށް ވާ ހިތް ވަރަށްވިއެވެ. ރައީސް މައުމޫންގެ ދައުރު ފެށުނުތަނާ ސިފައިންގެއަށް ޒުވާނުންތަކެއް ލެއްވިއިރު އޭގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭތޯ ކޮންމެވެސް ވަރަކަށް އަޅުގަޑު މަސައްކަތްވެސް ކުރީމެވެ. ނަމަވެސް، އެއީ އަޅުގަޑުގެ ޑެސްޓިނީ އަކަށް ނުވިއެވެ.

ބައެއްފަހަރަށް ދިމާވާ ގޮތުން ބައްޕާފުޅު އަރިހުގައި ބޭރަށް ވަޑައިގަންނަވަން ޖެހުން ކަހަލަ ކަމެއް މަންމައަށް ދިމާވެގެން، އަޅުގަޑުމެން ނިންދަވަން މަންމައަށް ވަޑައިނުގެންނެވޭ ރޭ ތަކުގައި، އަޅުގަޑުމެން ނިދަނީ ކާފައާއި އެކުގައެވެ. އަޅުގަޑުމެން ނިންދަވަން، އެޒަމާނުގައި ކުޑަކުއްޖަކަށް ކީއްކުރަންތޯ ބޮޑު މީހަކަށްވެސް، ހިތަށް ނުގެނެވޭ ކަހަލަ ވާހަކަ ކާފަ ކިޔުއްވާ ދެއްވާނެއެވެ. އެ ވާހަކަ ތަކުގެ ތެރެއިން އެއް ވާހަކައެއްގައި ވާ ގޮތަކީ، ކާފަ ކަސްޓަމުން ޗުއްޓީއެއް ނަންގަވައިގެން، މާމަ ގޮވައިގެން ހުޅުލެއަށް ދުރުވެ، އެތަނުން ފުރާ މަތިންދާ ބޯޓެއްގައި ދެކަނބަލުން "އެފެރިކާ" އަށް ދުރުވަނީއެވެ. ފުރުއްވާއިރު ކާފަ ހުންނަވަނީ ގަދަ ކުލަތަކުގެ އަތްކުރު ގަމީހަކާއި ދިގު ފަޓްލޫނެއްގައެވެ. މާމަ ހުންނަވަނީ ކުރު ހެދުމެއް ލައްވައިގެންނެވެ.

އެފެރިކާގައި، ބާޒާރު ކުރެއްވުމާއި ޖަންގަލީގައި އުޅޭ ވަލު ޖަނަވާރު ބެއްލެވުމުގެ އިތުރަށް، ދުވަސް ހޭދަ ކުރައްވަނީ ވަރަށް ރީތި ގޮޑުދޮށެއްގައި އަވިކުޑައެއްގެ ދަށުގައި ވެލިގަޑުގައި ދެކަނބަލުން އޮށޯވެ ތިއްބަވައިގެންނެވެ. ކާފަ އޮންނަވަނީ ކުރު ޝޯޓް ބުރިއެއް ލައްވައިގެން ހުސްގަޔާއެވެ. މާމަ އޮންނަވަނީ އަންހެނުން މޫދަށް އެރޭ ކަހަލަ ހެދުމެއް ލައްވައިގެނެވެ. ދެކަނބަލުން ތިއްބަވަނީ އެ ގޮޑުދޮށާއި ވަރަށް ކައިރީގައި ހުރި ވަރަށް ބޮޑު ގެއެއްގައެވެ. އެގޭގައި ކާފަގެ ދެ ކަނބަލުން ނޫނަސް އެހެން މެހްމާނުން އުޅެއެވެ. ކާފަގެ ވާހަކަތައް އަހާފައި ނިދުމަށްވުރެ ބޮޑަށް ވަނީ ނުނިދޭ ގޮތެވެ. އެއީ ކާފައާ ކުރަން ބޭނުންވާ ސުވާލުތައް ގިނަކަމުންނެވެ. ހުރިހާ ދިމާލަކުން އަންނަ ހުރިހާ ސުވާލަކަށްވެސް ކާފަ ޙާޟިރު ޖަވާބު ދެއްވާނެއެވެ. އަދި މިހާރު އަޅުގަޑު ހިތަށް އަރައެވެ. ކާފަ އެ ކިޔުއްވާ ދެއްވާ ވާހަކަތައް އަހަން މާމަ ދުނިޔޭގައި ހުންނެވި ނަމަ، ދެންވާނީ ކިހިނެއް ބާވައެވެ.

ދޮންމާމަ ހާޖަރާ ޢަބްދުލްކަރީމާ ކާފަ ކައިވެނި ކުރެއްވީ މައްޗަންގޮޅީއާގޭގައި ހުންނެވި އިރުއެވެ. ދޮންމާމައަކީ ބައްޕާފުޅު ހިންގެވި ބައިސްކޮފް ގެއެއް ކަމުގައިވާ މެޓްރޯގައި ޓިކެޓް ކަޑަން ބައްޕާފުޅު އަރިހުގައި އުޅުއްވި މުވައްޒަފެކެވެ. މެޓްރޯ ހުންނަނީ ލިލީމަގުން ވަދެވޭ ގޮތަށް މޫނިމާގޭގައެވެ. އެހެންވީމާ މައްޗަންގޮޅީއާގެއާ މާދުރެއް ނޫނެވެ. މެޓްރޯގެ މަސައްކަތް ނޯންނަ ހުރިހާ ވަގުތެއްގައި ދޮންމާމަ އުޅުއްވާނީ މައްޗަންގޮޅީއާގެ ތެރޭގައި މަންމައާ އެހީވާށެވެ. މަންމައަށް ނޫނީ ދޮންދައްތައަށް ނުކޮށްދެއްވޭ ފަހަރު އަޅުގަޑުމެން ފެންވަރުވައި، ރީތިކޮށް، ކާންދެއްވާނީވެސް ދޮންމާމައެވެ. އަޅުގަޑުމެން ރުއްސަން ދޮންމާމަ ވަރަށް ކުޅަދާނަވާނެއެވެ. ދޮންމާމައަށް އޭރު އަޅުގަޑުމެން ކިޔަނީ ހާޖޫއެވެ. ދޮންމާމަގެ ޙަޔާތް ނިމެންދެންވެސް އަޅުގަޑުމެންނާ ނުހަނު ގާތް އޯގާވެރި ގުޅުމެއް ބޭއްވެވިއެވެ.

އަބަދުވެސް މަންމައާއި ބައްޕާފުޅު އަރިހުގައި، ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރައްވަން އަތޮޅުތަކުން މާލެއަށް ދުރުވެ ތިއްބަވާ ކުދިން ތިއްބެވިއެވެ. މިގޮތުން ފިނިވާގޭގައި ތިއްބެވި ޢަބްދުލްޙަމީދު ރުޝްދީއާއި އިބްރާހިމް ފައުޒީގެ ވާހަކަ ކުރިން އޮންނާނީ ދަންނަވާލެވިފައެވެ. މައްޗަންގޮޅީއާގޭގައި ތިއްބެވީ، ފަހުން ދީނީ ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރައްވައިގެން ރާއްޖެ ވަޑައިގެން ތަފާތު ދާއިރާތަކުގައި ދައުލަތަށް ޚިދުމަތް ކުރެއްވި އައްޝައިޚް ޙުސެއިން ޔޫސުފާއި، ފަހުން ކަރުންމަތީގެ ޑޮކްޓަރެއްގެ ގޮތުގައި ގައުމަށް ޚިދުމަތް ކުރެއްވި ޑަކްޓަރު މުޙައްމަދު ވަޙީދާއި، ފަހުން ހެލްތް އެސީސްޓެންޓެއްގެ ގޮތުގައާއި ޞިއްޙީ ދާއިރާގައި ތަފާތު ޚިދުމަތްތަކެއް ގައުމަށް ކޮށްދެއްވި ހޯރަފުށީ ޢަބްދުއްޞަމަދު ޢުޘްމާނެވެ. އަޅުގަޑުމެން އެވަރލާސްޓަށް ބަދަލުވި ފަހުން ތިއްބެވި ކުދިންގެ ތެރޭގައި މިހާރުވެސް ސިޔާސީ ދައިރާގައި ގައުމަށް ޚިދުމަތް ކުރައްވަމުން ގެންދަވާ ސޮބާހު ރަޝީދު ހިމެނެއެވެ.

މައްޗަންގޮޅީއާގޭގައި މަންމައާއި ބައްޕާފުޅުގެ ޚިދުމަތުގައި އުޅުއްވި ބޭކަލުންގެ ތެރޭގައި ކުރިންސުރެ އުޅުއްވި ގުޅީ ދޮންތުއްތުގެ އިތުރަށް ހައްދުންމަތީ ގަމު ޔޫސުފް ޢަލީ ދިގުޔޫ އާއި އިދުރީސް ޢަލީ، އަދި ބޮންޑަ ދޮންތުއްތު ހިމެނެއެވެ. މި ބޭބޭކަލުންނަކީ އަޅުގަޑުމެން ގޮވައިގެން ސްކޫލާއި ގެއާއި ދެމެދު ހިންގެވި ބޭކަލުންނެވެ. ގެއަށް ބާޒާރު ކޮށްދެއްވުމާއި، ގޭތެރޭގެ ހުރިހާ ކަމެއް އަޅުގަޑުމެންނަށް ބަލަހައްޓަވާ ދެއްވި ބޭބޭކަލުންނެވެ. އަޅުގަޑުމެންނަށް ނުހަނު ކަމޭ ހީކުރެއްވި، އަދި އަޅުގަޑުމެންދެކެ ނުހަނު ލޯބިވި ދުރު ނަމަވެސް ގާތް ބޭބޭކަލުންނެވެ. އަޅުގަޑުމެން ބޮޑެތިވެ ދައުލަތުގެ އިސް މަގާމް ތަކުގައި އުޅެން ފެށި ފަހުންވެސް މަގުމަތިން ފެނުނަސް، ގޮވާ ކައިރިއަށް ގެންނަވައި، ދަރިންނާ ވާހަކަ ދައްކަވާ ފަދައިން، ޙަޔާތުގެ ކަންކަމާއި ބެހޭ ގޮތުން އޮޅުން ފިލުއްވައި، ނަޞޭހަތް ދެއްވަމުން ގެންދެވި ބޭބޭކަލުންނެވެ.

އަޅުގަޑު ސްކޫލަކަށް ދާން ފެށީ މައްޗަންގޮޅީއާގޭގައެވެ. އެންމެ ފުރަތަމަ މަދްރަސަތުލް ފަރީދިއްޔާ އަށެވެ. އެ ސްކޫލް ހުރީ ނީލޯފަރުމަގާއި ނީލޯފަރު ހިގުން ގުޅޭ ހިސާބުގައި ހުޅަގު ދެކުނު ކަންމަތީގައެވެ. އޭގެ ފަހުން ސިލޯނަށް ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރަން ގޮސްފައި އެބުރި އައިސް މަޖީދިއްޔާ ހައި ސްކޫލަށް ވަނީވެސް މައްޗަންގޮޅީއާގޭގައި އުޅެމުންނެވެ. ސްކޫލްގައި ހޭދަކުރާ ވަގުތުތަކުގެ އިތުރަށް ގޭގައިވެސް ޤުރުޢާން ކިޔެވުމަށާއި ދިވެހިބަސް ދަސްކުރުމަށް ވަގުތު ދޭންޖެހެއެވެ. ޢަރަބި އަކުރާއި ޤުރުޢާން ކިޔަވަން ދަސްކޮށް ދެއްވަން ފުރަތަމަ ވަޑައިގަންނަވަނީ ޖަޢުފަރު ރަޝީދު ސީދިއެވެ. ފަހުން ފޮރި ޙަސަން ދީދިއެވެ. ދިވެހި އަކުރާއި ދިވެހި ބަސް ދަސްކޮށްދެއްވަން ވަޑައިގަންނަވަނީ މޫސާ ޙަލީމެވެ.

އުގެނެން ހޭދަ ކުރާ ވަގުތުތައް ފިޔަވައި ދުވާލުގެ ހުރިހާ ގަޑިއެއްގައި އޮންނަނީ ކުޅުމެވެ. މައްޗަންގޮޅީއާގެއާއި މައްޗަންގޮޅީގެއާ ދެމެދު ހުންނަ މެދުފާރުގައި މެދު ދޮރޯށްޓެއް ހުއްޓެވެ. އެހެންވީމާ އެއްގޭގެ ކުދިންނަށް އަނެއްގެއަށް ގޮސް އެގޭ ކުދިންނާއިއެކު ކުޅެން އުޅެވެއެވެ.

ހަވީރު ފަހެއް ޖެހީމައި އެވީ ކުޅުން ނިންމާލާފައި ރީތިވާށެވެ. އެއަށްފަހު އިރުއޮއްސެންދެން ދޮރޯށި ދޮށަށް ނުކުމެ ބޭރު ބަލައިލަން ތިބުމަކީ އަޅުގަޑުމެން ވަރަށް ގިނައިން ކުރާ ކަމެކެވެ. އިރުއޮއްސި ހައެއް ޖަހާއިރަކީ މައްޗަންގޮޅީއާގޭ ކުރިމަތީގައި ހުންނަ ބޮޑުގަޑުވަރުގެ ދެކުނު ދޮރޯށީގައި ތިބޭ ސިފައިން ފޯރީ ބަދަލު ކުރާ ގަޑިއެކެވެ. ކޮންމެ ދެ ގަޑިއަކުން އެމީހުން ފޯރި ބަދަލު ކުރެއެވެ. ނަމަވެސް ހަވީރު ހައެއް ޖަހާއިރާއި، ރޭގަޑު އަށެއް ޖަހާއިރާއި، ހެދުނނު ހައެއް ޖަހާއިރުގެ ފޯރީ ބަދަލު ކުރުމަކީ ވަރަށް ބަލާ ހިތްވާ މަންޒަރެކެވެ.

ހަވީރު ހައެއް ޖަހާއިރު ގަޑުވަރުގެ ފޯރި ބަދަލު ކުރަން ސިފައިންގެއިން ނުކުމެގެން އަންނަ ދެ ސިފައިންގެ މީހުން އަންނާނީ އެއް ހަމައަކަށް މާރޗް ކޮށްފައި، ފެހިކުލައިން ދިއްލާފައި ހުންނަ ދެ ލަންޓަން ދެ މީހުން ހިފައިގެންނެވެ. އެ ދެމީހުން ގަޑުވަރު ދޮރޯށްޓާއި އަރާ ހަމަވެފައި އެޓެންޝަނަށް އައިސް ހަމަ އެއްވަރަކަށް ގަޑުވަރު ދޮރޯށީގެ ދެ ކަނީގައި އެކަމަށް ބަހައްޓާފައި ހުންނަ ތަނުގައި ދެ ލަންޓަން ބަހައްޓާނެއެވެ. އެއަށް ފަހު އެ ދެމީހުން އެބައުޓް ޓާރން ހަދާފައި ދޮރޯށީގެ ފޯރިއަށް ކުރިން ތިބި ދެ މީހުންނަށް ސެލިއުޓް ނަގާނެއެވެ. ކުރިން ތިބި ދެ ސިފައިންވެސް އައި ދެމީހުންނަށް ސެލިއުޓް ނެގުމަށްފަހު އެއްވަރަކަށް މާރޗް ކޮށްފައި ސިފައިންގެއަށް ދާން ހިގައިގަންނާނެއެވެ.

އިރުއޮއްސި އަށެއް ޖަހާއިރުވެސް މިކަން ހިގާނެއެވެ. ނަމަވެސް އެގަޑިގައި އަންނަ ދެމީހުން ހިފައިގެން ތިބޭނީ ރަތްކުލައިން ދިއްލާފައިވާ ދެ ލަންޓަނެވެ. ހެދުނު ހައެއް ޖަހާއިރު ފޯރި ނިންމާފައި ދެ ސިފައިންގެ މީހުން ދާނީ އެ ދެ ރަތް ލަންޓަން ހިފައިގެންނެވެ. ބައެއް ދުވަސް ދުވަހު އެ ދެ ގަޑީގައި ފޯރި ބަދަލު ކުރާ ތަން ބަލަންވެސް އަޅުގަޑުމެން ނުކުންނަމެވެ. އެއީ، މި ތިން ގަޑީގައި ފޯރި ބަދަލު ކުރާ މަންޒަރަކީ ވަރަށް ހިތްގާއިމު މަންޒަރަކަށް ވާތީއެވެ. އަޅުގަޑަށް އެގިފައި އޮންނަ ގޮތުގައި ގަޑުވަރު ދޮރޯށީގައި ފެހި ލަންޓަން ހުންނައިރު ގަޑުވަރަށް ވަދެވޭނީ ޚާއްޞަ ބޭފުޅުން ކޮޅަކަށެވެ. ރަތް ލަންޓަން ދިއްލީމައި އެއްވެސް މީހަކަށް ނުވަދެވޭނެއެވެ.

އަޅުގަޑު ޚިތާން ކުރީ މައްޗަންގޮޅީއާގޭގައެވެ. އަޅުގަޑާއިއެކު އަޅުގަޑުގެ ކޮއްކޮ ނަޞްރުﷲ އާއި، އަޅުގަޑުމެންގެ ބޮޑުދައިތަ ދޮންމަނިކެގެ މުޙައްމަދު ޝިހާމް މަންސީ އާއި، ބައްޕާފުޅުގެ ނުހަނު ގާތް ބޭކަލެއް ކަމުގައިވާ މައްލާ ކުޑަތުއްތުގެ ދަރިކަލުން، މިހާރު ރާއްޖޭގެ މަޝްހޫރު ވިޔަފާރި ވެރިޔާ މައްލާ އަޙުމަދު ނާޞިރު ވެސް ޚިތާން ކުރިއެވެ. އަޅުގަޑުމެންގެ ޚިތާނީ ހަފްލާގެ ދުވަސް ތަކަކީ ވަރަށް ފޯރި ގަދަ އެހާމެ އުފާވެރި ދުވަސް ތަކެކެވެ. މައްޗަންގޮޅީއާގެއަށް އަބަދުވެސް ވަޑައިގެން އުޅުއްވި މަންމައާއި ބައްޕާފުޅުގެ ރަޙްމަތްތެރި ބޭފުޅުން ކަމުގައިވާ ޞ ސ އަޙުމަދު ޒަކީއާއި، ޞ ސ އިބްރާހިމް ޝިހާބާއި، ޞ ސ ޢަދްނާން ޙުސެއިން އާއި، އަދި އެސްޖެހިގޭ އަހްމަދު ޝަރީފާއި ކެޕްޓަން އިބްރާހިމް ބުޝްރީ އާއި އޭނާގެ އަނބިކަނބަލުން ޚަދީޖާއާއި، މައްޗަންގޮޅީ އަވަށުގެ ނަގާކިޔާ ބޭކަލުންނާއި ބޭކަނބަލުން ޢިޝާ ނަމާދުން ފޭބީމާ ވަޑައިގެން މެންދަން ވަންދެން ވަރަށް މަޖާ ނަންގަވައި ހައްދަވާނެއެވެ. ހުރިހާ މަޖަލެއް ނެގުމުގެ އެންމެ އިސްކޮށް ތިއްބަވާނީ ދޮންމާމަ ހާޖޫއާއި ދޮންބޭބެ މުޙައްމަދު ވަހީދެވެ.

މަންމައަށާއި ބައްޕާފުޅަށް ފުރަތަމަ އަންހެން ބޭފުޅެއް ލިބިވަޑައިގަތީ މައްޗަންގޮޅީއާގޭގައެވެ. އެއީ އަޅުގަޑުމެންގެ ކޮއްކޮ ނާދިޔާ ކަމާލުއްދީނެވެ. ވަރަށް ލޯބިކޮށް ފުށްގަޑެއްހެން އޮންނަ ކުއްޖެކެވެ. ނަމަވެސް، މާ ގިނަ ދުވަހު ދުނިޔެއަކު ނޫޅުއްވައެވެ. ޢުމުރުން އެންމެ ހަ މަސް ވީތަނާ ބޭރަށް ހިންގުމުގެ ބައްޔެއްގައި ދެތިން ދުވަހު އުޅުއްވުމަށްފަހު މިދުނިޔެ ދޫކުރައްވައިފިއެވެ. ކާފަ ކެޔޮދަޅިން ސަންދޯކެއް ހައްދަވައިގެން ކާފަގެ އަތްމަތީގައި އެ ލޯބި ކޮއްކޮ ވަޅުލައްވަން ގެންދެވި ހަނދާނަކީ މިހާރުވެސް އަޅުގަޑުގެ އެންމެ ހިތާމަވެރި ހަނދާންތަކުގެ ތެރެއިން އެއް ހަނދާނެއެވެ.

އަޅުގަޑުމެން މައްޗަންގޮޅީއާގޭގައި އުޅެނިކޮށް ބައްޕާފުޅު ދެއަތްބަށް ބޭފުޅަކާއި ކައިވެނިފުޅު ކުރެއްވިއެވެ. އެއީ ސަޢީދާ ޢިއްޒުއްދީން، މެދުޒިޔާރަތްދޮށުގޭ ތުއްތު ގޮމާއެވެ. އަޅުގަޑުގެ ކޮއްކޮ އަކްރަމް ކަމާލުއްދީން ލިބިވަޑައިގަތީ އެކައިވެނި ފުޅަށެވެ. އަކްރަމް ރައްކާވީ މައްޗަންގޮޅީއާގޭގައި ނޫންނަމަވެސް، އެއީ އަޅުގަޑުމެން މައްޗަންގޮޅީއާގޭގައި ދިރިއުޅެނި ކޮށެވެ.

ބައްޕާފުޅުގެ އަނބި އަނބިކަނބަލުންގެ ތެރެއިން މިލިޔުން ލިޔުމާއި ހަމައަށްވެސް ދޮންމަންމާފުޅު ސަޢީދާ ޢިއްޒުއްދީން މާތް ﷲ ގެ ހެޔޮ ރަޙްމަތްފުޅުން ދުނިޔޭގައި އެބައިންނެވިއެވެ. އެ ކަމަނާއަކީ ބައްޕާފުޅުގެ ދެބެންގެ ދެދަރި ބޭފުޅެއްވެސް މެއެވެ. އެހެންކަމަށްވެފައި، ދޮންމަންމާފުޅު އަޅުގަޑުމެންނާއިއެކު މައްޗަންގޮޅީއާގޭގައި އުޅުއްވާފައިވާތީ، ދޮންމަންމާފުޅަކަށްވުރެ ބޮޑަށް އެކަމަނާއި މެދު، އަޅުގަޑަށް ބެލެނީ ދައިތާފުޅެއްގެ ގޮތުގައެވެ. މިހާރުވެސް ދޭތެރެ ދޭތެރެއިން ދައިތާފުޅު އަޅުގަޑަށް ފޯނުން ގުޅުއްވައި އަޅުގަޑުމެންގެ ޙާލު ބައްލަވައެވެ. ހަމަ އެފަދައިން އަޅުގަޑުވެސް ދައިތާފުޅުގެ ޙާލުކޮޅު ދޭތެރެ ދޭތެރެއިން ބަލަމެވެ.

ކިތަންމެ އުފާވެރި ނަމަވެސް، މައްޗަންގޮޅީއާގޭގައި އަޅުގަޑުމެންނަށް މާގިނަ އަހަރުތަކެއް ވަންދެނެއް ނޫޅެވުނެވެ. އެހެނީ، އޭރު އޮތް ސަރުކާރުން ތަޢުލީމް ދެއްވަން އަތޮޅުތަކުން ކުދިން ގެންނަވައި ބައިތިއްބަވާނެ ބޯޑިންގެއް ހެއްދެވުމަށާއި، އަންހެން ކުދިންގެ ސްކޫލެއް ހެއްދެވުމަށް އެކަށީގެންވާ ޢިމާރާތެއް ހުރި ބޮޑު ބިމެއް ބޭނުންފުޅުވެގެން ހޯއްދެވި ހޯއްދެވުމަށް ފެނިވަޑައިގަތީ މައްޗަންގޮޅީއާގެއާއި މައްޗަންގޮޅީގެ ކަމަށް ވުމެވެ. 

އެހެންކަމުން ސަރުކާރަށް އެ ތަންތަން ބޭނުންފުޅު ވެގެން ބައްޕާފުޅާއި، ބޮޑުބޭބޭފުޅު މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީނާއި، ތިއްތައިތާފުޅު ރަޝީދާ ޢިމާދުއްދީނު އަރިހު އެއްސެވުމުން، އެ ބޭފުޅުން އެކަމަކާއި އިޢުތިރާޟެއް ނުކުރެއްވިއެވެ. ބަދަލުގައި ބައްޕާފުޅަށް ލިބިވަޑައިގަތީ މައްޗަންގޮޅީ ފާރޮށިގެއާއި ޖަނަވަރީ ހޮޓަލާއި އެދެތަން ހުރި ބިމާއި ފައިސާ ކޮޅެކެވެ. އެތަނަށް ބައްޕާފުޅު ކިޔުއްވީ އެވަރލާސްޓެވެ. ދޮންބޭބޭފުޅަށް ލިބިވަޑައިގަތީ މާފަންނު އަވަށުވެރިގޭގެ ޢިމާރާތާއި އެތަންހުރި ބިމާއި، ބައްޕާފުޅަށްވެސް ލިބިވަޑައިގެން ވަރަށް ފައިސާއެވެ. އެތަނަށް ބޮޑުބޭބޭފުޅު ކިޔުއްވީ ލަކްސްލިން އެވެ. ތިއްތައިތާފުޅަށް ލިބިވަޑައިގަތީ ކުރިން މަދުރަސަތުލް ފަރީދިއްޔާ ހިންގި ޢިމާރާތްތަކާއި އެތަންތަން ހިމެނިގެންވީ ބިމާއި، އަނެއް ދެބޭފުޅުންނަށްވެސް ލިބިވަޑައިގެން ވަރަށް ފައިސާއެވެ. އެތަނަށް ތިއްތައިތާފުޅު ނަން ދެއްވީ ގްރީންލިން އެވެ. 

ސަރުކާރުން ތަޢުލީމް ދެއްވަން އަތޮޅު ތަކުން ގެންނެވި ކުދިންނަށް ބޯޑިންގ ހެއްދެވީ މައްޗަންގޮޅީއާގޭ ގައެވެ. އެތަނުގައި ހުރި ޢިމާރާތްތަކަށް އެއްވެސް ބަދަލެއް ނުގެންނަވައި އެހުރި ގޮތަށް ބަހައްޓަވައިގެންނެވެ. ބޯޑިންގ އުވުނު ފަހުން އެތަން ތަޅާލައްވާފައި ދެން އެތާގައި ހެއްދެވީ ސެންޓަރ ފޯރ ހަޔަރ އެޑިއުކޭޝަން ސީ އެޗް އެސް ސީ އެވެ. މައްޗަންގޮޅީގެ ތަޅާލެއްވުމަށްފަހު އެތާގައި ޢިމާރާތް ކުރެއްވީ އަންހެން ކުދިންގެ ސްކޫލް އަމީނިއްޔާ ސްކޫލެވެ. އާދެ، އަޅުގަޑުގެ ކާފާފުޅު އަލްއަމީރު ޢަބްދުﷲ ޢިމާދުއްދީން މި ދުނިޔޭގައި އުޅުއްވީއެންމެ ހަތާވީސް އަހަރުގެ ކުރު ޢުމުރުފުޅެއްގައެވެ. އަޅުގަޑު އަހާ ގޮތުގައި ކާފާފުޅަކީ ތަޢުލީމަށް ލޯބި ކުރައްވާ، ގަޑުވަރުތެރޭގެ ވާޖިބުތައް އަދާ ކުރައްވަމުންވެސް އަމިއްލަފުޅު ޙައިސިއްޔަތުން ތަޢުލީމަށް ޚިދުމަތް ކުރެއްވި ބޭފުޅެކެވެ. އެހެންކަމުން ކާފާފުޅުގެ ފަރާތްޕުޅުން އަޅުގަޑުމެންގެ ޢާއިލާއަށް ވާރުތަވީ ތަންތަން ރާއްޖޭގެ ތަޢުލީމީ ދާއިރާއަށް ފާހަގަ ކުރެވޭ ބޮޑެތި ޚިދުމަތްތަކެއް ކުރަމުންދާ ބިނާތަކަކަށް ބަދަލުވެގެން ދިޔަކަމީ، އަޅުގަޑުމެންގެ ޢާއިލާއިން ނުހަނު އުފާ ކުރަންޖެހޭ ފަދަ ކަމެކެވެ.

 

 

 

 

 

 

  `

މަންމައާއި ބައްޕާފުޅާ މަތިފުށް

އަޅުގަޑުގެ މަންމަ ބުއްދިގޭ ފާޠިމަތު ވަހީދާ އަކީ މާމަ އާގޭ މުޙައްމަދު ދީދީގެ ދޮންދީދި އާއި ކާފަ ކަޅު އަލި މަނިކުގެ ދޮންމަނިކުގެ ޙުސެއިން މަނިކުގެ ޙަސަން މަނިކާ ކައިވެނި ކުރައްވައިގެން ލިބިވަޑައިގެން ބާރަ ބޭފުޅުންގެ ތެރެއިން އެގާރަ ވަނަ ދަރިކަނބަލުންނެވެ. މާމަ އާއި ކާފަގެ ބާރަ ބޭފުޅުންގެ ތެރެއިން އަށް ބޭފުޅުންވަނީ ޅަފަތުގައި މިދުނިޔެ ދޫކުރައްވާފައެވެ. އަޅުގަޑު ހަދާން ހުންނަން ފެށިއިރު މާމައާއި ކާފަގެ ދުނިޔޭގަ ތިއްބެވި ބޭފުޅުންގެ ތެރެއިން އެންމެ ދޮށީ ބޮޑުދައިތަ ދޮންމަނިކެއެވެ. ދެން ދޮންބޭބެ މުޙައްމަދު ވަހީދެވެ. އެއާ ޖެހިގެން މަންމައެވެ. އެންމެ ހަގަށް ދޮންދައްތަ މަރިޔަމް ވަހީދާއެވެ.

މާމަ ދެމިއޮތުމުގެ ޢާލަމަށް ދަތުރު ކުރެއްވި ފަހުން ކާފަ ކައިވެންޏެއް ކުރެއްވިއެވެ. އެއީ ދޮންމާމަ ގ. ހުދުފިނިފެންމާގޭ ހާޖަރާ ޢަބްދުލް ކަރީމާއެވެ. ދޮންމާމައާއި ކާފަގެ ކައިވެނިން އެދެކަނބަލުންނަށް ތިން އަންހެން ބޭފުޅުން ލިބިވަޑައިގަތެވެ. އެއީ އަޅުގަޑަށްވުރެ ހަގު އާމިނަތު ވަހީދާ (އައިންތު ކޮއްކޮ) އާއި، ޢާއިޝަތު ޒަހީނާ (ޒަހީނާ ކޮއްކޮ) އާއި، ޢާޝިޔަތު ވަޙީދާ (ތޫނި) އެވެ.

އަޅުގަޑުގެ މަތިފުށް ހޯދަން ކުރެވުނު މަސައްކަތުން ސާފުވި މަދު ކަންތަކުގެ ތެރެއިން އެގުނު ގޮތުގަ، އަޅުގަޑުގެ މައިފުށު މާމަގެ ފަރާތުން މުނިކާފަ އާގޭ މުޙައްމަދު ދީދީއަކީ ގަލޮޅުގޭ ޢަލީ ދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނުގެ އާމިނަތު ދީދީގެ ބޭފުޅެކެވެ. އެހެންކަމުން ރާއްޖޭގެ މަޝްހޫރު ސިޔާސީ ޝަޚްޞިއްޔަތު ތަކެއް ކަމުގައިވާ އަތިރީގެ އިބްރާހިމް ދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނަށް ބޮޑުބޭބެ ވިދާޅުވާ، އަތިރީގެ ޢަބްދުލްމަޖީދު ރަންނަބަޑޭރި ކިލެގެފާނުގެ ދެބެއިންގެ ދެދަރި ބޭފުޅެކެވެ.

އަޅުގަޑު މައިފުށު މާމަގެ ފަރާތުން މުނިމާމައަކީ ކޮޅުމަޑުލު ހިރިލަންދޫ މަޝްހޫރު ކެޔޮޅެއް ކަމުގައިވާ މަނިކުބޭ (އިބްރާހިމް މަނިކު) ގެ އުޚްތު މަރިޔަމް މަނިކެއެވެ. މުނިކާފަ އާގެ މުޙައްމަދު ދީދީ މުނިމާމަ މަރިޔަމް މަނިކެއާ ބައްދަލުވެ ކައިވެނި ކުރައްވަނީ ސިޔާސީ މައްސަލައެއްގަ މުނިކާފަ ހިރިލަންދޫ އަށް އަރުވާލެވިފައި ހުންނެވި އިރުއެވެ. ދެކަނބަލުންގެ ކައިވެނިން ލިބިވަޑައިގެން ދެބޭފުޅުންގެ ތެރެއިން ދޮށީ އަޅުގަޑުގެ މާމަ ދޮންދީދި އެވެ. ހަގަށް ލިބިވަޑައިގަތީ ދޮންދައްތަ މއ. ދޭލިޔާގޭ އާމިނަތު ދީދީއެވެ.

މުނިކާފަ އާގޭ މުޙައްމަދު ދީދީ މުނިމާމަ މަރިޔަމް މަނިކެއަށްވުރެ ކުރިން އެހެން މީހަކާ ކައިވެނި ކުރައްވައިގެން ފިރިހެން ބޭފުޅެއް ލިބިވަޑައިގަތެވެ. އެއީ މާމައާ އެއްބައްޕަ އަޅުގަޑުގެ ބޮޑުބޭބެ މަގުމަތީ ޢަލިދީދިއެވެ.

މުނިކާފަ އާގޭ މުޙައްމަދު ދީދިއާއި މުނިމާމަ މަރިޔަމް މަނިކެ ކައިވެނި ކުރައްވައިގެން ހިރިލަންދޫގަ ދިރިއުޅުއްވަމުން ގެންދަވަނިކޮށް، އޭރު ރާއްޖޭގެ ތަޚްތުގައި ރެދަލި ކުރައްވަމުން ގެންދެވި އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން IV  ނުވަތަ ހާޖީ ޢިމާދުއްދީނުގެ ރަސްކަން ބަދަލުވެ، އަތިރީގޭ ޢަބްދުލްމަޖީދު ދީދީ (ފަހުން ސުމުއްވުލްއަމީރު ޢަބްދުލްމަޖީދު ރަންނަބަޑޭރި ކިލެގެފާނު) އާއި ސައްޔިދު ކިލެގެފާނު އިސްވެ ތިއްބަވައިގެން އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ސަމްޝުއްދީން III ދެވަނަ ފަހަރަށް ރަސްކަމުގެ ތަޚްތުގައި ވަޑުވައިފިއެވެ.

އާ ސަރުކާރުން މައާފު ދެއްވި ކުށްވެރިންގެ ތެރޭގައި މުނިކާފަ އާގޭ މުޙައްމަދު ދީދީ ހިމެނިވަޑައިގެން، ސައްޔިދު ކިލެގެފާނު ހިރިލަންދޫއަށް ވަޑައިގެން މުނިކާފަ މާލެ ގެންނަވައިފިއެވެ. މުނިކާފަ މާލެ ވަޑައިގަތީ މުނިމާމަ މަރިޔަމް މަނިކެ ވަރި ކުރައްވާފަ، މާމައާއި ދޮންދައްތަ ގޮވައިގެންނެވެ.

މުނިމާމަ ދަރިންނާ ވަކިވުމުގެ ހިތާމައިގާ އަހަރުތަކެއް އުޅުއްވުމަށްފަހު، މާލެއައި އޮޑިއެއްގެ ވަތަށްއެރި ފިލާ އޮންނަވައިގެން މާލެ ދުރުވެ، މުނިމާމަގެ ދަރިން ހޯއްދެވިއެވެ. އޭރު މާމަ ކާފައާ ކައިވެނި ކުރައްވައިފިއެވެ. މާގިނަ ދުވަސްތަކެއްނުވެ މުނިމާމަ މަރިޔަމް މަނިކެ ނިޔާވީ މާމައާއި ކާފަ ކައިރީގައި ހުންނަވަނިކޮށް އެދެކަނބަލުންގެ އަތްމަތީގައި މާލޭގައެވެ.

އަޅުގަޑުގެ މައިފުށު ކާފަގެ ފަރާތުން މުނިމާމައަކީ ދަނޑިކޮށީގޭ ތުއްތުދީދި އެވެ. މާލޭގެ ނަން މަޝްހޫރު ޝަޚްޞިއްޔަތެއް ކަމުގައިވާ ކުޑަތުއްތު މުޙައްމަދު ދީދީއާއި މައްޗަންގޮޅީ ދަނބުފަށުއިގޭގައި އުޅުއްވި ދަނޑިކޮށީގޭ ދޮންމަނިކަކީ މުނިމާމަގެ އަޚުންނެވެ. ޝަމްސުއްދީން ރަދުންނަށްފަހު ރާއްޖޭގައި ރަސްކަން ކުރެއްވި އައްސުލްޠާން ޙަސަން ނޫރައްދީންގެ މަންމާފުޅު ދަނޑިކޮށީގޭ ދީދިއާއި، ގ. ކެތްލީން ޚާލިދު މަނިކުގެ މަންމަ ދަނޑިކޮށީގޭ ތުއްތު މަނިކެއަކީ މުނިމާމަގެ އުޚްތުންނެވެ.

އަޅުގަޑުގެ މައިފުށު ކާފަގެ ފަރާތުން މުނި ކާފައަކީ ބަބުރު ސާލިމީގެ، ބަބުރު ނައިބު ތަކުރުފާނުގެ، ކަޅު ޢަލި މަނިކުގެ، ދޮންމަނިކުގެ ޙުސެއިން މަނިކެވެ. އިބްރާހިމް މާފަތްތަކުރުފާނަކީ މުނިކާފަގެ އަޚެކެވެ. މުނިކާފަގެ އެހެން އަޚުންނާއި އުޚްތުން ތިއްބެވިކަން އަޅުގަޑަށް ވަރަށް ޔަގީނެވެ. އެހެންނަމަވެސް އެ ބޭފުޅުންގެ މައުލޫމާތު މިލިޔުން ލިޔާއިރު އަޅުގަޑަށް ހޯދިފައެއްނެތެވެ.

ކާފަ ޙަސަން މަނިކާ އެއްބަޑު އެއްބައްޕަ ބޮޑުބޭބެއެއް އުޅުއްވި ކަމަށް އަޅުގަޑަށް އެގިފައިވެއެވެ. އެ ބޮޑުބޭބެގެ އިތުރަށް މއ. އެވަރގްލޯރީ ޢަބްދުލްޙަކީމް ޙުސެއިން މަނިކާއި، މ. މައިމަގުމަތީގޭ އަޙްމަދު ޙުސެއިން މަނިކާއި، ށ އަތޮޅު ނޫމަރާގައި ދިރިއުޅުއްވި މޫސާ މަނިކާއި، މ. މެޑޯސް ޢަބްދުލްލަޠީފް ޙުސެއިން މަނިކާއި އެއީ ކާފައާ އެއްބައްޕަ އަޚުންނެވެ. ކާފައާ އެއްބައްޕަ ޢާއިޝަތު މަނިކެ ނަމަކަށްކިޔާ އުޚްތެއް އުޅުއްވިކަންވެސް އަޅުގަޑަށް އެގިފައިވެއެވެ.

މަންމަ ބޮޑުފުޅުވެގެންއައި ދުވަސްވަރު ރާއްޖޭގައި ކޮންމެވެސް ސިފައެއްގައި އަންހެންކުދިންނަށް ތަޢުލީމްދޭން ފަށައިފިއެވެ. އަޅުގަޑަށް އެގިފައިވާ އެގުން ކުށަކަށް ނުވާނަމަ މަދްރަސަތުލް ސަނިއްޔާގެ އަންހެން ކުދިންގެ ގޮފީގައެވެ. ސުމުއްވުލްއަމީރު މުޙައްމަދު އަމީން ދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނުގެ ޒަޢާމަތުގައެވެ. މަންމަވީ ތަޢުލީމަށް ލޯބިކުރައްވާ ތޫނުފިލި ދަރިވަރަކަށެވެ.

އެހެންކަމުން މަންމައާ ދޭތެރޭ މުޙައްމަދު އަމީން ވަރަށް ކަމޭ ހީކުރެއްވިއެވެ. އަތިރީގެއަށް ގެންދަވައިގެން މަންމައަށް ހިތްވަރު ދެއްވާކަމަށް ވެއެވެ. އޭރު އުފެއްދެވި ރާއްޖޭގެ ފުރަތަމަ ގާރލްގައިޑުންގެ ތެރޭގައިވެސް މަންމަ ހިމެނިގެންދިޔައެވެ. އަދި މަންމަ އިތުރަށް ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރައްވަން ސިލޯނަށް ފޮނުއްވަން މުޙައްމަދު އަމީން ބޭނުންފުޅު ވެގެން ކާފައަށް އެކަން ހުށަހެޅުއްވިއެވެ. އެހެންނަމަވެސް އަންހެން ކުއްޖަކު މަހްރަމެއްނެތި އެހާ ދުރަށް ފޮނުވާލައްވަން މާމައާއި ކާފަ ބޭނުން ނުވީތީ، މަންމައަށް އެފުރުޞަތު ގެއްލުނީއެވެ.

ކޮންމެއަކަސް އެޒަމާނުގަ ރާއްޖޭގަ ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރެވެންއޮތް ވަރަށް ގެންދެވުމަށްފަހު، މަންމަ ޒަވާޖީ ޙަޔާތަކާ ކުރިމަތި ލެއްވީއެވެ. އޭރު ބޮޑުދައިތަ ދޮންމަނިކެ އުޅުއްވަނީ ބޮޑުގަލު އިބްރާހިމް މަނިކު (ތިއްތިބޭބެ) އާ ކައިވެނި ކުރައްވައިގެންނެވެ. އެހެންކަމުން އެދެނބަލުންގެ އަރިހަށް މަންމަ ޒިޔާރަތް ކުރައްވަމުން ގެންދެވި ގެންދެވުމުގަ ތިއްތިބޭބެގެ އެއްބަޑު ކޮއްކޮ އަޅުގަޑުގެ ދޮންބައްޕަ ތުޅާދޫގެ އަޙްމަދު ޝިހާމާ ބައްދަލުވެވަޑައިގެން އެއްބޭފުޅަކު އަނެއް ބޭފުޅަކާ ހިތްޕުޅާ ހަމަކުރައްވައި ދެފަރާތުގެވެސް ޢާއިލާގެ ރުހުމާއިއެކު ކައިވެނި ކުރެއްވީއެވެ. އަޅުގަޑު އަހާގޮތުގައި ދޮންބައްޕަ އަޙްމަދު ޝިހާމަކީ ވަރަށް ރިވެތި އަޚްލާގެއްގެ ވެރި، މަޑުމައިތިރި، އޯގާވެރި ބޭފުޅެކެވެ. ދޮންބައްޕަ މަސައްކަތް ކުރެއްވީ އުގަންނައި ދިނުމުގެ މަސައްކަތެވެ. ވަރަށް ރީތިކޮށް ޢަރަބި އަދި ތާނަ ލިޔުއްވާކަމަށް ވެއެވެ. ވަރަށް ރީތި ސާފު އަޑަކުން އެހާމެ ރީތިކޮށް ލަވަ ކިޔުއްވާ ކަމަށްވެސް ވެއެވެ.

މަންމަ ދޮންބައްޕައާ ކައިވެނި ކުރައްވައިގެން ދޮންބައްޕަގެ ގެ މ.ކެނެރީގޭގަ ދެކަނބަލުން ވަރަށްރީތި ދިރިއުޅުއްވުމެއް އަހަރަކާ ކުޑަދުވަސްކޮޅެއް ވަންދެން އުޅުއްވިއެވެ. އެ މުއްދަތުގެ ތެރޭގައި ތުއްތުބޭބެ އިބްރާހިމް ޝަކީބަށް އާލާސްވެ އިންނަވައި، ތުއްތުބޭބެ ދުނިޔޭގެ އަލިކަން ދެކެވަޑައިގެންތާ ދޮޅު މަހެއް ވީތަނާ ދޮންބައްޕަ އަހުމަދު ޝިހާމް ގަދަ ހުމެއް ޖެހިވަޑައިގެން މިދުނިޔެ ދޫކުރައްވައިފިއެވެ. ޢުމުރުފުޅުން އަށާރަވަރަކަށް އަހަރުގައި މަންމަ ހުވަފަތް ވެވެޑައިގެން، ތުއްތުބޭބެ ގޮވައިގެން އަނެއްކާވެސް މަންމަގެ މަންމައާއި ބައްޕައާއެކު ދިރިއުޅުއްވަން ވަޑައިގަތީ ބުއްދިގެއަށެވެ.

މަންމައަކީ ވަރަށް ތަގްވާވެރި ދީންވެރި ބޭފުޅެކެވެ. ޢިލްމް ހޯއްދަވަން އަބަދުވެސް މަސައްކަތް ކުރެއްވިއެވެ. އަމިއްލަފުޅު މަސައްކަތުން ކޮންމެވެސް ވަރަކަށް އިގިރޭސިބަހުން ވާހަކަ ދެއްކެވިއެވެ. ރަހްމަތްތެރި މިޒާޖެއްގެ ރަހްމަތްތެރިންނާ އަބަދުވެސް ގުޅުން ބަދަހި ކުރެއްވި ބޭފުޅެކެވެ. މަންމަގެ ތިމާގެ މީހުންދެކެ ނުހަނު ލޯބިފުޅުވިއެވެ. އެމީހުންނަށް ޒިޔާރަތް ކުރައްވައި، އެމީހުންގެ ދިރިއުޅުމުގަ ކުރިމަތިވި ދަތިތަކުގަ، މަންމައަށް ވީވަރަކުން  އެމީހުންނަށް އެހީތެރިވެ ވަޑައިގަތެވެ. ސާފުތާހިރު ކަމަށް ލޯބި ކުރައްވާ ގެވެހި ބޭފުޅެކެވެ.

މަންމަގެ އެންމެ ޚާއްޞަ ސިފައެއްކަމަށް އަޅުގަޑަށް ފާހަގަ ކުރެވުނީ ދަރިންދެކެ ވެވަޑައިގެން ލޯތްބެވެ. ދަރިން ރަގަޅު ގޮތުގަ ތަރުބިއްޔަތު ކުރައްވާ ބޮޑު ކުރެއްވުމަށް މަންމަ ދެއްވި ޚާއްޞަ އަހައްމިއްޔަތެވެ. ދަރިންނަށް ދެއްވި ޚިދުމަތްތަކެވެ. ދަރިންނަށް އަބަދުވެސް ނަސޭޙަތް ދެއްވާ އަޅުގަޑުމެން ބޮޑެތިވި ފަހުންވެސް އެކިކުދިންނަށް ވަކިވަކިން ދެއްވި ސަމާލުކަމާއި ލޯތްބެވެ. މަންމަގެ ކުއްޖަކަށް އެއްވެސް ކަހަލަ ދެރައެއް ނުވަތަ ބައްޔެއް ވެއްޖެނަމަ، މަންމަ ހިތާމަ ކުރައްވާތަން ބެލުމަކީ ކުޅަދާނަ ކަމެއް ނޫނެވެ. މަންމަގެ މުޅި ދުނިޔެއަކީ މަންމަގެ ދަރިންނެވެ. މަންމަ ދުނިޔެ ދޫކުރައްވަންދެންވެސް ރަގަޅުގޮތް އަބަދުވެސް ޚިޔާރުކުރަން އަޅުގަޑުމެންނަށް އަންގަވަމުން ގެންދެވިއެވެ.

އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅު ޖައުފަރު ކަމާލުއްދީނަކީ އަލްއަމީރާ ކަރީމާ ސަމްޝުއްދީން ތިއްތިގޮމަފުޅާއި އަލްއަމީރު ޢަބްދުﷲ ޢިމާދުއްދީން މައްޗަންގޮޅީ ގަޑުވަރު ދޮށީމަނިއްޕުޅު ކައިވެނި ކުރައްވައިގެން ލިބިވަޑައިގެން ހަތަރު ބޭފުޅުންގެ ތެރެއިން ދެވަނަ ދަރިކަލުންނެވެ. އެންމެ ދޮށްޓަށް ލިބިވަޑައިގަތީ ދޮންބޭބޭފުޅު މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީނެވެ. ބައްޕާފުޅުގެ ހަގަށް ލިބިވަޑައިގަތީ އަޅުގަޑުގެ ތިއްތިދައިތާފުޅު ރަޝީދާ ޢިމާދުއްދީނެވެ. ތިއްތިދައިތާފުޅުގެ ހަގަށްވެސް ޒުލައިޚާ ޢިމާދުއްދީން ނަންފުޅަށްކިޔާ އަންހެން ބޭފުޅެއް މާމާފުޅާއި ކާފާފުޅަށް ލިބިވަޑައިގަތެވެ. އެދައިތާފުޅު ޅަފަތުގަ އަވަހާރަވީއެވެ.

މާމާފުޅު ކަރީމާ ސަމްޝުއްދީނާ އެއްމަންމާފުޅު އެއްބައްޕާފުޅު ބޭފުޅުންނަކީ ގ. މޫނިމާގޭގަ އިންނެވި އަލްއަމީރާ ޒުލެއިޙާ ޝަމްޝުއްދީން މެދުގޮމަފުޅާއި، މއ. މާންދޫވިލާގަ އިންނެވި އަލްއަމީރާ ޝަހީމާ ސަމްޝުއްދީން ތުއްތުގޮމަފުޅެވެ. ހެންވޭރު ގަޑުވަރު (މިހާރު މުލީއާގެ) ގަ ދިރިއުޅުއްވި އަލްއަމީރު ޙަސަން ޢިއްޒުއްދީނަކީ މާމާފުޅާ އެއްބައްޕާފުޅު ބޭބޭފުޅެވެ.

މާމާފުޅުގެ މަންމާފުޅު، އަޅުގަޑުގެ މުނިމާމާފުޅަކީ، އައްސުލްޠާން ޙަސަން ޢިއްޒުއްދީން (ދޮން ބަންޑާރައިން) ގެ، އައްސުލްޠާން ޙަސަން ނޫރުއްދީން I ގެ، އައްޞުލްޠާން މުޙައްމަދު މުޢީނުއްދީން I ގެ، ކުޑަކިބާ ތުއްތު މަނިއްޕުޅުގެ، ވެޔޮގޭ މަނިއްޕުޅުގެ، ގަލޮޅުގޭ މަނިއްޕުޅުގެ ދޮށީ ގޮމާއެވެ. ގަލޮޅުގޭ މަނިއްޕުޅުގެ މަންމައަކީ ގަލޮޅުގޭ އަލީ ދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނުގެ ބޭފުޅެކެވެ. މިތަނުން އަޅުގަޑުގެ މަންމަގެ މަތިފުށާ ބައްޕާފުޅުގެ މަތިފުށް އެބަގުޅެއެވެ. އެއީ މަންމަގެ މަންމަގެ ފަރާތުން މުނިކާފަ އާގޭ މުޙައްމަދު ދީދީ އަކީވެސް ގަލޮޅުގޭ ޢަލީ ދޮށިމޭނާ ކިލެގެފާނަށް ކާފަ ވިދާޅުވާ ބޭފުޅަކަށްވާތީއެވެ.

މުނިމާމާފުޅު ދޮށީގޮމާގެ މަންމައަކީ ޙަސަން ވެލާނާ މަނިކުފާނުގެ ތުއްތުދީދީއެވެ. އެއީ ވެލާނާގޭ މުޙައްމަދު ދީދީގެ އުޚްތެކެވެ. ހ. ވެޔޮގޭގަ އުޅުއްވި ތުއްތުމަނިއްޕުޅަކީ މުނިމާމާފުޅުގެ އަޚެވެ. އަދި މ. ބަގީޗާގޭގަ އިންނެވި ތުއްތުގޮމާއަކީ މުނިމާމާފުޅުގެ އުޚްތެވެ.

އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅުގެ މަންމާފުޅުގެ ފަރާތްޕުޅުން މުނިކާފާފުޅަކީ އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ސަމްޝުއްދީން III އެވެ. ބައްޕާފުޅުގެ ބައްޕާފުޅުގެ ފަރާތްޕުޅުން މުނިކާފާފުޅަކީ އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން V އެވެ. މި ދެ މުނިކާފާފުޅަކީ އައްސުލްޠާން ޙަސަން ޢިއްޒުއްދީން (ދޮންބަންޑާރައިން) ގެ، އައްސުލްޠާން ޙަސަން ނޫރުއްދީން I ގެ، އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު މުޢީނުއްދީން I ގެ، އައްޞުލްޠާން މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން (މުސްކުޅި ބަންޑާރައިން) ގެ، އައްސުލްޠާން އިބްރާހިމް ނޫރުއްދީންގެ ދެ ދަރިކަލުންނެވެ.

މާރަންދޫ ގަޑުވަރު ދޮށީ މަނިއްޕުޅާއި ތުއްތު މަނިއްޕުޅަކީ މި ދެ މުނިކާފާފުޅުގެ އަޚުންނެވެ. ރާއްޖޭގެ ސިޔާސީ ދާއިރާގެ މަޝްހޫރު ޝަޚްޞިއްޔަތެއް ކަމުގައިވާ އާގަޑުވަރު ތުއްތުގޮމާއާއި، ރާއްޖޭގައި އެންމެ ފަހުން ރަސްކަން ކުރެއްވި އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ފަރީދުލް އައްވަލްގެ މަންމާފުޅު ދޮންގޮމާ އާއި، ހ. އެއްަމުގޭގައި އިންނެވި ހަލީމާ ނޫރުއްދީނަކީ މި ދެ މުނިކާފާފުޅުގެ އުޚްތުންނެވެ. އަޅުގަޑު އަހާފައި އޮންނަ ގޮތުގައި އައްސުލްޠާން އިބްރާހިމް ނޫރުއްދީންގެ ދަރިފަސްކޮޅު ވަރަށް ބޮޑުވެފައި ފުޅާވާނެއެވެ. އެހެންކަމުން އެރަދުންގެ ދަރިފަސްކޮޅުގަ އަޅުގަޑަށް އެގިފައިނެތް ގޮފިތަކެއް އޮވެދާނެ ކަމާމެދު އަޅުގަޑު ޝައްކެއް ނުކުރަމެވެ.

އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅުގެ ބައްޕާފުޅުގެ ފަރާތްޕުޅުން މުނިމާމައަކީ އަލްއަމީރު ޙަސަން ފާށަނާ ކިލެގެފާނުގެ، އަލްއަމީރު މޫސާ މާފަތް ކިލެގެފާނު (މަލިން މަނިއްޕުޅު) ގެ ބަޑިއަލިބެގެ ފާޠިމަތު ދީދީއެވެ. ދައުލަތަށް ވަރަށް މުހިއްމު ޚިދުމަތްތަކެއް ކޮށްދެއްވި މަލިން މަނިއްޕުޅު މުޙައްމަދު ދީދީއާއި، ގ. ދުންފިނިގޭގައި އިންނެވި ޢާއިޝަތު ދީދީއަކީ މުނިމާމަގެ އަޚާއި އުޚްތެވެ.

ކާފާފުޅު އަލްއަމީރު ޢަބްދުﷲ ޢިމާދުއްދީންގެ އެއްބަޑު އެއްބައްޕާފުޅު ކޮއްކޯފުޅެއް ހުންނެވިއެވެ. އެއީ އަލްއަމީރު ޙަސަން ޢިމާދުއްދީނެވެ. މިދެ ދަރިކަލުންނާއިއެކު މުނިކާފާފުޅު އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން ޙައްޖުގެ މަތިވެރި އަޅުކަން ފުރިހަމަ ކުރެއްވުމަށް ކުރެއްވި ދަތުރުފުޅުގައި މުނިކާފާފުޅާއި ބޮޑުބޭބޭފުޅު ބޮމްބޭއާ ހަމައިން ކަށިވިދުރި ޖެހިވަޑައިގެން މި ދުނިޔެ ދޫކުރައްވައި، އެ ސަހަރުގައި ފަސްދާނު ލެވުނީއެވެ. ކާފާފުޅު ގަދަ ހުންފުޅެއްގައި އުޅުއްވުމަށްފަހު، އެއަހަރުގެ ޙައްޖު މޫސުމް ފާއިތުވެ ދިޔުމުން މާލެ ވަޑައިގެން، މާމާފުޅާ ކައިވެނިފުޅު ބައްލަވައިގެން ދިރިއުޅުއްވަން ފެއްޓެވީއެވެ.

އޭރު ރަސްކަމުގައި އިންނެވީ މާމާފުޅުގެ ބައްޕާފުޅު އަދި ކާފާފުޅުގެ ބޮޑުބޭބޭފުޅު އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ސަމްޝުއްދީން ކަމަށްވުމާއިއެކު، އެކައިވެނިފުޅަށްފަހު އެރަސްކަމުގެ ވަލީއަހުދެއްގެ މަގާމް ކާފާފުޅަށް ދެއްވައ، ކާފާފުޅުގެ ދަރިކަލުން އަލްއަމީރު ޙަސަން ޢިއްޒުއްދީނެކޭ އެއްފަދައިން މުނިކާފާފުޅުގެ ބަދަލުގައި އެކި ރަސްމިއްޔާތު ތަކަށް ފޮނުއްވި ކަމަށްވެއެވެ.

ކާފާފުޅުވެސް މާގިނަ ދުވަހު ދުނިޔެއަކު ނޫޅުއްވައެވެ. ޢުމުރުފުޅުން ހަތާވީސް އަހަރުފުޅުގަ ދެމިއޮތުމުގެ ޢާލަމަށް ދަތުރު ކުރައްވައިފިއެވެ. އޭރު އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅުގެ ޢުމުރުފުޅުން ފަސް އަހަރުފުޅެވެ.

މާމާފުޅު ތިއްތިގޮމަފުޅު ދެން ކައިވެނިބައްލަވައިގަތީ އެޒަމާނުގެ ރާއްޖޭގެ އެންމެ ނަން މަޝްހޫރު ޑިޕްލޮމެޓް ސަފީރު ކަކާގޭ ޙުސެއިން ޙިލްމީ ދީދީ އާއިއެވެ. ސަމްޝުއްދީން ޙިލްމީއަކީ އެކައިވެނިފުޅަށް ލިބިވަޑައިގެން އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅުގެ އެއް މަންމާފުޅު ކޮއްކޯފުޅެވެ.

ބައްޕާފުޅުގެ ޢުމުރުފުޅުން އެގާރަ އަހަރުފުޅުގައި މާމާފުޅުވެސް ދެމިއޮތުމުގެ ޢާލަމަށް ދަތުރު ކުރައްވައިފިއެވެ. އޭރު ދޮންބޭބޭފުޅު ޢުމުރުފުޅުން ތޭރަ އަހަރުފުޅެވެ. ތިއްތައިތާފުޅު ޢުމުރުފުޅުން ނުވަ އަހަރުފުޅެވެ. ތިންބޭފުޅުންވެސް އެހާ ތުއްޕުޅު ކަމުން އެބޭފުޅުންގެ ބެއްލެވުމާއި ޙަވާލުވެވަޑައިގަތީ އެބޭފުޅުންގެ ކާފާފުޅު އައްސުލްޠާން މުޙައްމަދު ސަމްޝުއްދީނާއި މާމާފުޅު ދޮށީގޮމާއެވެ. ބޮޑު ގަޑުވަރުގެ ތެރޭގައެވެ.

ނަމަވެސް ގަޑުވަރު ތެރޭގެ ދިރިއުޅުއްވުމާ އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅު މާގަޔާ ވެވަޑައެއް ނުގަތެވެ. ބައްޕާފުޅު ބޭނުންފުޅުވީ މާ މިނިވަން ދިރިއުޅުއްވުމެކެވެ. އެހެންކަމުން އެވާހަކަ މައްޗަންގޮޅީގަޑުވަރުގައި އޭރު އިންނެވި ބައްޕާފުޅުގެ ބޮޑުދައިތާފުޅު އާގަޑުވަރު ތުއްތުގޮމާއާ ދެއްކެވިއެވެ. ބޮޑުދައިތާފުޅު ވިދާޅުވިކަމަށްވަނީ، މިރޭ ބޮޑު ގަޑުވަރުން ބަލާއިއިމާ ހަނގުބޭކަލުންގެ ކައިރީގައި ނުދާނަމޭ ބުނެފަ ދައިތަ މިއިން ގޮޑީގެ އަތްގަޑުގަ ބާރަށް ހިފަހައްޓާލައިގެން ހުންނާށެވެ.

ބައްޕާފުޅު ކަންތައް ކުރެއްވީ އެގޮތަށެވެ. ހަނގުބޭކަލުން ވަރަށް ކަންބޮޑުވެގެން ގަދަކަމުން ބައްޕާފުޅު ބޮޑު ގަޑުވަރަށް ގެންދަން މަސައްކަތް ކުރިކަމަށްވެއެވެ. ނަމަވެސް ބައްޕާފުޅު ގައިކޮޅުގަ އަތްލަން އެމީހުން އުޅޭއިރަށް މަގޭ ކޮއިފުޅުގެ ގައިގާ ކަލޭމެން އަތްނުލާ ގެންދެވުނު ގޮތަކަށް ގެންދާށޭ، ނަމަވެސް ޚަބަރުދާރޭ މަގޭ ކޮއިފުޅުގެ ގައިގާ އަތްލައިގެން ނުވާނޭ ވިދާޅުވެ، ހަނގުބޭކަލުންނަށް ބޮޑުދައިތާފުޅު އިންޒާރު ދެއްވައެވެ.

ކޮންމެއަކަސް ބައްޕާފުޅު ގެންދަން ހަނގުބޭކަލުން ވަރަށް މަސައްކަތް ކުރުމަށްފަހު ނާކާމިޔާބު ވެގެން ގަނޑުވަރަށް ހިގައްޖެއެވެ. ބައްޕާފުޅަށް ވަރަށް ހިތްޕުޅު ހަމަޖެހިގެން ބޮޑުދައިތާފުޅު އަރިހުގައި މައްޗަންގޮޅީ ގަޑުވަރުގައި ހުންނެވޭނެ އިންތިޒާމް ބޮޑުދައިތާފުޅު  ހަމަ ވަގުތުން ހަމަޖައްސަވައިދެއްވިއެވެ. އެރޭ ތަންކޮޅެއްފަހުން ބައްޕާފުޅު ގަޑުވަރަށް ގެންދަވަން މުނިކާފާފުޅު ސަމްޝުއްދީން ރަދުންނާއި މުނިމާމާފުޅު ދޮށީގޮމާ ބޮޑުދައިތާފުޅު އަރިހަށް މައްޗަންގޮޅީ ގަޑުވަރަށް ވަޑައިގެންކަމަށްވެއެވެ. އެކަމަކު ބޮޑުދައިތާފުޅު ދުލެއް ނުދެއްވިއެވެ. ގެންގުޅުއްވީ ހަމަ އެންމެ ފޮޅުވަތެކެވެ. މަގޭ ކޮއިފުޅުގެ ގައިގާ އަތްނުލާ އެކޮއި ހިތުން ރުހުމުން ގެންދެވެންޏާ ގެންދާށެވެ. (އެއްބައްޕާފުޅު ކޮއްކޯފުޅު ސަމްޝުއްދީން ރަދުންނާ ބޮޑުދައިތާފުޅު މުޚާޠަބު ކުރައްވަނީ ޢާއްމު ދިވެހިބަހުން ކަމަށްވެއެވެ.)

އެދުވަހުގެ ފަހުން ބައްޕާފުޅު ހުންނެވީ ބޮޑުދައިތާފުޅު އަރިހުގައި މައްޗަންގޮޅީ ގަޑުވަރުގައެވެ. ބޮޑުދައިތާފުޅަށް ދުވަހަކުވެސް ބޭފުޅެއް ލިބިވަޑައެއް ނުގަނެއެވެ. އެހެންކަމުން ބައްޕާފުޅާ ދޭތެރޭ ބޮޑުދައިތާފުޅު ދެކެވަޑައިގަތީ އުފަން ދަރިކަލެއްގެ ގޮތުގައެވެ. ކުޑަކުއްޖެއްގެ ހައިސިއްޔަތުން ބައްޕާފުޅުގެ ހުރިހާ އިހުސާސްތަކަކަށް ބޮޑުދައިތާފުޅު ސަމާލުވެވަޑައިގަތެވެ. ބައްޕާފުޅުގެ ހިތްޕުޅު ދަތިވިޔަކަ ނުދެއްވިއެވެ. އެހެންކަމުން ބައްޕާފުޅަށް ބޮޑުދައިތާފުޅުވީ ނެތް މަންމާފުޅަށެވެ.

މުނިކާފާފުޅު ސަމްޝުއްދީން ރަދުން ރަސްކަމުން އަޒުލު ކުރެވުނު ފަހުން ބައްޕާފުޅާ ދޮންބޭބޭފުޅު މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން، އަމިއްލަފުޅު ޚަރަދުގައި ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރައްވަން ރާއްޖެއިން ބޭރަށް ފޮނުއްވަން ބޮޑުދައިތާފުޅު ވަރަށް މަސައްކަތް ކުރެއްވި ކަމަށްވެއެވެ. އެހެންނަމަވެސް މިދެބޭފުޅުންނަކީ ފިރިހެން ފަރާތުން ރަސްކަމާ ގުޅިފައިވާ ބޭފުޅުން ކަމަށްވާތީ، އެބޭފުޅުން ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރައްވައިގެން އެބުރި ރާއްޖެ ވަޑައިގެން ސަރުކާރާ ތޮޅުއްވަފާނެތީ، އެފުރުޞަތު ދެއްވަން ފެނިވަޑައިނުގަންނަވާ ކަމަށް ވިދާޅުވެ، އޭރު އިސްކޮށް ތިއްބެވި ބައެއް ބޭފުޅުން އެކަމަށް ހުރަސް އެޅުއްވި ކަމަށް ބައްޕާފުޅު ވިދާޅުވެއެވެ.

ބައްޕާފުޅު ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރެއްވީ މަދުރަސަތުލް ސަނިއްޔާ، މިހާރުގެ މަޖީދިއްޔާ ސްކޫލްގައެވެ. ނަމަވެސް، ވަކި ހިސާބަކުން ރާއްޖޭގައި ތައުލީމް ދިނުމަށް ސަރުކާރުން ހުރަސްތަކެއް ކުރިމަތި ކުރެއްވުމުން، އިތުރަށް ތަޢުލީމު ޙާޞިލް ކުރެއްވުމުގެ ކަންތައް ކުރިޔަށް ގެންދެވީ ސިއްރުންނެވެ. ޢުރްދޫ ބަހުންނާއި ކޮންމެވެސް ވަރަކަށް ޢަރަބި ބަހުން ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރެއްވިއެވެ. ވަރަށް ބޮޑު ރިސްކް ނަންގަވައިގެން އެކަން ބައްޕާފުޅަށް ކޮށްދެއްވީ ގ. ނޫމަރާގޭ އަންނަބީލް މޫސާ މުޙައްމަދު ދީދީއެވެ. އެކަމަށްޓަކާ މުސާ މުޙައްމަދު ދީދީއަށް ބައްޕާފުޅު އަބަދުވެސް ޝުކުރުވެރިވެވަޑައިގަތެވެ. އިޙުތިރާމް ކުރެއްވިއެވެ. އޭރުގެ ޒުވާނުންނަށް ސިއްރުން އުގަންނަވައި ދެއްވާތީ އެއްފަހަރަކު މޫސާ މުޙައްމަދު ދީދީ ކުށްވެރި ވެވަޑައިގެން ގޭގާ ބަންދުވި ވާހަކަވެސް ބައްޕާފުޅު ވިދާޅުވެ ދެއްވައެވެ.

ބައްޕާފުޅު ހަތް މީހުންނާ ކައިވެނިފުޅު ބައްލަވައިގަތެވެ. އޭގެ ތެރެއިން ފަސް އަނބިކަނބަލުންނަށް ބޭފުޅުން ލިބިވަޑައިގަތެވެ. އެއީ މާވާގޭ ފާޠިމަތު ދީދީއަށް އިގުބާލު ކަމާލުއްދީނު (ޅަފަތުގައި އަވަހާރަވެފައި)، ވެލިދޫގޭ ފާޠިމަތު ދީދީއަށް ޑޮކްޓަރ މައުސޫމާ ކަމާލުއްދީނާއި ސަޢާދާ ކަމާލުއްދީން، ބަހާރުގޭ އަނީސާ އިބްރާޙިމަށް އަހުމަދު ކަމާލުއްދީން (ޅަފަތުގައި އަވަހާރަވެފައި)، އަޅުގަޑު މަންމަ ބުއްދިގޭ ފާޠިމަތު ވަޙީދާއަށް އަޅުގަޑާއި، ނަޞްރުﷲ ކަމާލުއްދީނާއި، ނާދިޔާ ކަމާލުއްދީން (ޅަފަތުގައި އަވަހާރަވެފައި) އާއި، ޒަފަރުﷲ ކަމާލުއްދީނާއި، ނޫރުﷲ ކަމާލުއްދީން (ޅަފަތުގައި އަވަހާރަވެފައި) އާއި، ޒޫޝާން ކަމާލުއްދީނާއި، ކަހެކްޝާން ކަމާލުއްދީން، އަދި ސަޢީދާ ޢިއްޒުއްދީނަށް އަކްރަމް ކަމާލުއްދީނެވެ. ސަޢާދާ ލިބިވަޑައިގަތީ އަޙްމަދާއި އަޅުގަޑާ ދެމެދުގައެވެ. އަކްރަމަކީ ނާދިޔާއާއި ޒަފަރުﷲ އާ ދެމެދަށް ލިބިވަޑައިގެން ދަރިކަލުންނެވެ. ބައްޕާފުޅު ދެން ކައިވެނި ބައްލަވައިގެން ބޭފުޅުންކަމުގައިވާ މަލަން ސަޢީދާއާއި ޑޭޒީމާގޭ އާމިނަތު ފާއިޒާއަށް ބޭފުޅުން ލިބިވަޑައެއް ނުގަނެއެވެ.

ބައްޕާފުޅު ދިރިއުޅުއްވަން ކުރެއްވި މަސައްކަތަކީ ދައުލަތަށް ޚިދުމަތް ކުރެއްވުމެވެ. ދުވަހަކުވެސް ވިޔަފާރިއެއް ނުކުރައްވައެވެ. ދައުލަތަށް ޚިދުމަތް ކުރެއްވުމުގެ ގޮތުން ދާރުލްއިގާމާގެ މުދީރު ކަމާއި، މާޅޮސް އުތުރު ބޯޑް މެންބަރުކަމާއި، ރައްޔިތުންގެ މަޖިލީސްގެ މިލަދުންމަޑުލު އުތުރު މެންބަރ ކަމާއި، މައިޓް ކުންފުނީގެ މެނޭޖިންގ ޑިރެކްޓަރ ކަމާއި، ވަޒީރުލް އުއްގާފްގެ ނާއިބުކަމާއި، ވަޒީރުލްޞިއްޙަތު ގެ ނާއިބުކަމާއި، އެޓާރނީ ޖެނެރަލް އޮފީހުގެ ވަކީލުކަން ހިމެނެއެވެ. ސަރުކާރުގެ ވަޒީފާ ބައްޕާފުޅު އަދާކުރެއްވީ ވަރަށް ފަރުވާތެރިކަމާއިއެކު ކަމަށް ކަމޭހީކުރައްވައިގެންނެވެ.

އެންމެ ތުއްޕުޅު އިރުއްސުރެ ފެށިގެންވެސް ނޭވާއަށް އުދަގު ކުރުމުގެ އާލާސްކަންފުޅު ހުރިނަމަވެސް، އެކަމާހުރެ ވަޒީފާ އަދާ ކުރެއްވުމަށް ހުރަސް އެޅުނުކަ ނުދެއްވައެވެ. ދުވަހަކުވެސް އޮފީހަށް ސަލާމް ވިދާޅުވެފަ ގޭގަ ހުންނެވި ތަނެއް އަޅުގަޑު ނުދެކެވެ. ނޭވާފުޅަށް އުދަގުވީމާ ކުޑަވަރެއްގެ ގުންބާއަކުން އަގަފުޅަށް ޖައްސަވާ ބޭހެއް ގެންގުޅުއްވާނެއެވެ. ކޮންމެތާކަށް ވަޑައިގަތަސް ބޭހާއި އެގުންބާ ޖީބުފުޅުގައި އޮވެއެވެ. ބައިސް ދުއްވެވީމާވެސް އުދަގުފުޅުވާތީ އަޅުގަޑު ހަދާން ހުންނަންފެށިއިރު ގެންގުޅުއްވަނީ ބައިސްކަލެއްގައި ކުޑަ އިންޖީނެއް ހަރުކޮށްފައި ހުންނަ އޮޓޯ ސައިކަލް ކިޔާ އެއްޗެކެވެ. ފަހުން ދުއްވެވީ މޮޓޯ ސައިކަލެކެވެ. އެންމެ ފުރަތަމަ ރާއްޖޭގައި މޮޓޯ ސައިކަލް ދުއްވި މީހުންގެ ތެރޭގައި ބައްޕާފުޅު ހިމެނޭނެއެވެ.

ނިކަމެތިންނާ ދަތިތައް ތަހައްމަލް ކުރަމުން ގެންދާ މީހުންނަށް ބައްޕާފުޅު ވަރަށް ކަމޭ ހީކުރެއްވިއެވެ. ވަރަށް ގިނައިން އަސްރުގެ ފަހުން ހުސްގައިކޮޅާ ނުކުމެވަޑައިގެން ދޮރޯށި ކައިރީގައި ހުންނަވައިގެން ހިގާފަދާ މީހުންކުރެ ޙާލު އައްސަވާނެއެވެ. އަދި އެކި ދަތިތަކުގެ ވާހަކަ ދަންނަވާ މީހުންނަށް ވެވަޑައިގެން ވަރަކުން ވެވަޑައިގެންދެއްވެން އޮތްގޮތަކަށް އެހީތެރިކަން ފޯރުކޮށްދެއްވާނެއެވެ. ހުސްގައިކޮޅާ ދޮރޯށި ކައިރީގައި ހުންނަވާތީ އެކަމާ މަންމަ އެއްޗެތި ވިދާޅުވީމާ، ހުސްގަޔާ އުޅެނީ މަ އެކަންޏެއްނޫނޭ މަންމައާ ދިމާލަށް ވިދާޅުވެއެވެ. އެދުވަސްވަރަކީ މީހުންގެ ދަތި ޙާލު ހުންނަގޮތުން ގަޔަށް އެއްޗެއްނުލާ ހުސްފައިގާ މަދުންނަށްވުރެ ގިނައިން މީހުން އުޅުނު ޒަމާނެކެވެ.

ތިމާގެފުޅު ބޭފުޅުންނާ ރަހުމަތްތެރިންގެ ތެރެއިން މީހަކަށް ވަޒީފާ ގެއްލުންފަދަ ދައްޗެއް ދިމާވެއްޖެނަމަ، ނެސްޕްރޭ ދަޅެއް ނުވަތަ އެކަހަލަ ކޮންމެވެސް އެއްޗެއް ހިއްޕަވައިގެން އަޅުގަޑުމެން ކޮންމެވެސް ކުއްޖެއް މޮޓޯސައިކަލް ފަހަތަށް ލައްވައިގެން އެގެއަކަށް ވަޑައިގެން ތަންކޮޅެއް ދުރުގަ ސައިކަލް މަޑުކުރައްވާފަ އަރިހުގަދިޔަ ކުއްޖެއްގެ އަތަށް އެއެއްޗެއް ދެއްވާފަ އެމީހަކަށް ފޮނުއްވާނެއެވެ. އެއީ އެގެއެއްގެ ކުޑަކުދިން މަހްރޫމް ވެފައި ތިބެދާނެތީއެވެ. ބައްޕާފުޅު އެވަގުތު އެގެއަކަށް ވަދެވަޑައިނުގަންނަވާ ސަބަބަކީ ހުންނެވި މަގާމުގެ ގޮތުން ސަރުކާރުން އެކަމާ ނުރިހިވަޑައިނުގެންފާނެތީ ކަމަށް އަޅުގަޑަށް ލަފާކުރެވެއެވެ.

ވަޒީރުލްޞިއްޙަތުގެ ނާއިބުކަން ކުރެއްވިއިރު ގޭގަ އުޅުއްވަނިކޮށްވެސް ޑަކްޓަރަށް ނުދެއްކިގެން މީހުން އައިސް ދެންނެވީމާ، އެމީހަކު މޮޓޯ ސައިކަލް ފަހަތަށް ލައްވައިގެން ވަޑައިގެން އެ މީހަކު ބޭނުންވި ކަމެއް ހަމަޖައްސަވައިދެއްވާނެއެވެ. އޭގެ ތެރެއިން ހިލޭބޭސް ޙައްގުވާ މީހުންނަށް އެކަންވެސް ވާނެގޮތް ހަމަޖައްސަވައި ދެއްވާނެއެވެ.

ބައްޕާފުޅު އެންމެފަހުން ހުންނެވީ އެޓާރނީ ޖެނެރަލްގެ އޮފީހުގެ ވަކީލުގެ މަގާމްގައެވެ. އެމަގާމުގަ ހުންނަވަނިކޮށް 1976 ވަނަ އަހަރު ޕޯރޓްކަމިޝަން އެންޑް ޕަބްލިކް ވާރކްސް ޑިޕާރޓްމަންޓްގެ ވަކީލްގެ މަގާމް އަޅުގަޑަށް ދެއްވުމާ ގުޅިގެން އިތުރަށް ދައުލަތުގެ މަގާމެއް އަދާ ކުރައްވާކަށް ބައްޕާފުޅު ބޭނުންފުޅެއް ނުވިއެވެ. އެހެންކަމުން އޭރު ހުންނެވި މަގާމުން އިސްތިޢުފާ ދެއްވުމަށްފަހު، ވިދިވިދިގެން ބާވީސް އަހަރުވަންދެން ރައްޔިތުންގެ މަޖިލީސްގައި އިންނެވި މިލަދުންމަޑުލު އުތުރުގެ ގޮޑިއަށް ދެންއައި އިންތިޚާބުގައި ކުރިމައްޗެއް ނުލައްވައެވެ. އަޅުގަޑަށް ލަފާ ކުރެވޭ ފޮތުގައި ބައްޕާފުޅު މި ނިންމެވުން ނިންމެވީ ރައްޔިތުންގެ މަޖިލީސް ހުޅުވުމުގެ ޖަލްސާއަކަށް ދެބަފައިން އެއް މަގާމެއްގައި ތިބެގެން ދިޔުމަށްފަހުގައެވެ.

ދައުލަތުގެ މަގާމްތަކުން ވަކިވެވަޑައިގަތުމަށްފަހު ކުރިންސުރެ ހޮބީގެ ގޮތުގައި ކުރައްވަމުންއައި މަސައްކަތްޕުޅު ތަކާއިގެން ކުރިޔަށް ވަޑައިގަތެވެ. އެއް މަސައްކަތްޕުޅަކީ ޅެންވެރި ކަމުގެ މަސައްކަތްޕުޅެވެ. 1983 ވަނަ އަހަރު ބައްޕާފުޅަށް ޅެންވެރިކަމުން ޝަރަފުވެރިކަމުގެ ގައުމީ އިނާމް ލިބިވަޑައިގަތެވެ. މީގެ އިތުރަށް އެކިބާވަތްތަކުގެ ދިރޭ އެއްޗިއްސާއި ގަސްގަހާގެހި ރާއްޖެއިންނާއި ރާއްޖެއިން ބޭރުން ހޯއްދަވައިގެން ގެންނަވައި، އެއެއްޗެތި އާލާ ކުރުމުގެ މަސައްކަތް ވަރަށް ޝައުގުވެރި ކަމާއިއެކު ކުރައްވާނެއެވެ. ދިރޭ އެއްޗެތި ބަންދުކޮށްގެން ގެންގުޅުމަށް ވަރަށް ނުރުހިވަޑައިގަނެއެވެ. ބޭނުންފުޅުވީ ގޭގެ ގޯތި ތެރެއަށް އެއެއްޗެތި ދޫކޮށްލައްވައިގެން ގެންގުޅުއްވާށެވެ. ބައްޕާފުޅު ގެންގުޅުއްވާ ދިރޭ އެއްޗެތި އެކަމަށް ޝައުގުވެރިކަން ހުންނަ މީހުންނަށާއި ކުދިންނަށް ދެއްވައެވެ. އެމީހުންވެސް އެމީހުން ގެންގުޅޭ ދިރޭ އެއްޗެތި ބައްޕާފުޅަށް ގެނެސްދޭނެއެވެ.

ތައުލީމަށް ޚިދުމަރް ކުރައްވަން ބައްޕާފުޅު ވަރަށް ބޭނުންފުޅުވިއެވެ. އެހެންކަމުން ކާފާފުޅުގެ ނަންފުޅު އަމީރު ޢަބްދުﷲ ސްކޫލްގެ ނަމުގައި ސްކޫލެއް ހިންގެވިއެވެ. އަމިއްލަފުޅު ގެއިން ބައެއް ހުސްކުރައްވައިގެންނެވެ. މުސާރަ ދެއްވައިގެން ރާއްޖެއިންނާއި ސިލޯނުން ޓީޗަރުން ހޯއްދަވައިގެންނެވެ. ސްކޫލް ހުއްޓުނީ ބައްޕާފުޅު އާލާސްކަންފުޅާވެ އިތުރަށް މަސައްކަތް ކުރިޔަށް ނުގެންދެވިގެންނެވެ.

ބައްޕާފުޅު އެންމެފަހުން ދިރިއުޅުއްވި އެވަރލާސްޓަކީ ކުރިން ޖަނަވަރީ ހޮޓަލާއި މައްޗަންގޮޅީ ފާރޮށިއެވެ. އެހެންކަމުން އެވަރލާސްޓަށް ވަޑައިގަތުމަށްފަހު އެތަންތަން ކުއްޔަށް ދެއްވައިގެން އާމްދަނީ ހޯއްދެވިއެވެ. ދައުލަތުގެ ޚިދުމަތުން ވަކިވެވަޑައިގެންފަހުން ގޭގެ ގޯތި ތެރޭގައި އިތުރު ތަންތަން ހައްދަވައި އެތަންތަން ފިހާރަ ހިންގަން މީހުންނަށް ކުއްޔަށް ދެއްވިއެވެ. މީގެ އިތުރަށް ރާއްޖެއަށް ޒިޔާރަތްކުރާ ބިދޭސީންނަށް ކުއްޔަށް ދެއްވާ ކޮޓަރިއެއް ގޭގައި ބެހެއްޓެވިއެވެ.

ބައްޕާފުޅަށް މަންމަ ފެނިވަޑައިގަތީ މައްޗަންގޮޅީ އަވަށު އޮފީހުގެ ފަރާތުން އަވަށުގެ ގޭބިސީތަކުގެ ޙާލު ބައްލަވަން މއ. އިރުމަތީގޭ އަންނަބީލް އިސްމާޢީލް މުޙައްމަދު ދީދީއާއި ބައްޕާފުޅާ ދެބޭފުޅުން އަވަށުގެ ގޭގެއަށް ޒިޔާރަތް ކުރެއްވި ދުވަހެއްގައެވެ. ލަހެއްނުވެ ބައްޕާފުޅު މަންމައަށް ކައިވެނި ހުށަހަޅުއްވައި ދެބޭފުޅުން ކައިވެނި ކުރައްވައިފިއެވެ. ދޭތެރެއަކުން ވަކިވެވަޑައިގެންނަމަވެސް، ބައްޕާފުޅު އަވަހާރަވީ ދެކަނބަލުންގެ ކައިވެނިފުޅަށް ބައްތިރީސް އަހަރުވީ ފަހުންނެވެ.

މަންމައާ ބައްޕާފުޅު ކައިވެނިފުޅު ކުރައްވައިގެން ފުރަތަމަކޮޅު އުޅުއްވީ ވަރަށްދަތި ދިރިއުޅުއްވުމެކެވެ. އެއް ސަބަބަކަށްވީ އަމިއްލަފުޅު ގެކޮޅެއް ހުރިނަމަވެސް އެގެކޮޅުގަ ނޫޅުއްވާ އެކި ތަންތާގައި އުޅުއްވަން ޖެހުނު ކަމެވެ. ދެވަނަ ސަބަބަކަށްވީ އަމިއްލަފުޅު ވިޔަފާރިއެއް ނުކުރައްވާ ތާގައި ސަރުކާރަށްވެސް ބައްޕާފުޅުގެ ޚިދުމަތް ބޭނުންފުޅު ނުވިކަމެވެ. ދެކަނބަލުން ވަރަށްދަތި ޙާލުކޮޅުގަ އުޅުއްވަނިކޮށް، ސުމުއްވުލްއަމީރު އިބްރާހިމް ޢަލީ ދީދީ ފާމުލަދޭރިކިލެގެފާނު ރާއްޖޭގެ ވަޒީރުލްއައުޒަމް ކަމާ ޙަވާލުވެވަޑައިގެން ހިސާބުން ފެށިގެން، ޞާހިބުލްދައުލާ އިބްރާހިމް ނާޞިރުގެ ވަޒީރުލް އައުޒަމްކަން ނިމުމަކާ ހަމައަށް ސަރުކާރުގެ މަތީފަންތީގެ މަގާމްތަކެއް ފުރުއްވުމުގެ ފުރުޞަތު ބައްޕާފުޅަށް ލިބިވަޑައިގެން، ދެކަނބަލުންނަށް ވަރަށް ހިތްޕުޅު ހަމަޖެހިގެން އުފާވެރިކޮށް ތަނަވަސް ދިރިއުޅުއްވުމެއް އުޅުއްވެވުނެވެ.

އެހިސާބުން އަނެއްކާވެސް ކުރިން އަދާ ކުރެއްވި ބައެއް މަގާމްތަކުން ވަކިކުރެއްވުމާއި، ވަޒީރެއްގެ ނާއިބުކަމުން އޮފީހެއްގެ ވަކީލެއްގެ ދަރަޖައަށް ބައްޕާފުޅު ބަދަލު ކުރެއްވުމުން އަތްޕުޅުމަތި ދަތިވެ، ދެކަނބަލުންނަށް  ދިރިއުޅުއްވުމުގެ މައްސަލަތަކާ ކުރިމަތިލައްވަން ޖެހުނުތަން އަޅުގަޑު ދުށީމެވެ. އަނެއް ސަބަބަކީ މައްޗަންގޮޅީއާގެ ސަރުކާރުގެ ބޭނުންފުޅަކަށް ބައްޕާފުޅުގެ ކިބައިން ނަންގަވާފައި އޭގެ ބަދަލުގައި އެވަރލާސްޓަށް ވަޑައިގަންނަވަން ޖެހުނުކަމެވެ. މައްޗަންގޮޅީއާގެއަކީ ވަރަށްބޮޑު ތަނަވަސް ގެއެކެވެ. އެވަރލާސްޓަކީ ނިސްބަތުން ކުޑަ، ދިރިއުޅެން ދަތި އުދަގޫ ތަނެކެވެ.

ދަތި ތަނެއްގައި ދިރިއުޅުއްވަން ޖެހުމުގެ ސަބަބުން، ކުރިންސުރެ ބައްޕާފުޅުގައިހުރި ދާއިމީ އާލާސްކަންފުޅު ކަމުގައިވާ ނޭވާފުޅަށް އުދަގުވުން އިތުރަށް ގޯސްވެ، އޭގެ ސަބަބަން އެހެން އާލާސްކަންފުޅުތަކާވެސް ކުރިމަތިލައްވަން ޖެހިވަޑައިގަތެވެ.

ކޮންމެއަކަސް، ހިތާމަޔާ އުފަލުގައި، އަތްޕުޅުމަތި ދަތިކޮށާއި ތަނަވަސްކޮށް، އުދަގުލާއި ފަސޭހައިގައި ދެކަނބަލުންގެ ޙަޔާތްޕުޅު ހޭދަކުރައްވަމުން ގެންދެވިއިރު، އަޅުގަޑުމެން ދަރިންނަށް ދެއްވި ލޯތްބާއި ސަމާލުކަން އަޅުގަޑުގެ ހަދާނަކުން ފިލައިގެނެއް ނުދާނެއެވެ. ދެއްވި އިރުޝާދާ ނަސޭޙަތްތައް ބާރު ރަގަބީލެއްހެން އަބަދު އިންޒާރު ދެމުން ދެއެވެ. ތަރުބިއްޔަތު ކުރައްވާ ރަގަޅު މީހުންގެ ގޮތުގައި ދުނިޔެއަށް ނެރުއްވަން ދެކަނބަލުން ވެވަޑައިގެން ގުރްބާނީއާއި ޚިދުމަތްތަކުގެ އިހުސާސަކީ އަޅުގަޑުގެ ހިތުގައި އެންމެ ރައްކާތެރިކޮށް ބަލަހައްޓާ، އެންމެ، ފޮނި ފުން އަދި އަސަރުގަދަ އިހުސާސްތަކެވެ.