`

ޙަޔާތުގެ ކުރީކޮޅު

އަޅުގަޑު ދުނިޔޭގެ އަލިކަން ދުށީ 12 ޖުލައި 1954 ވީ ހޯމަ ދުވަހު މާލޭގެ މައްޗަންގޮޅީ ބުއްދިގޭގައެވެ. އެގެއަކީ އަޅުގަޑުގެ މައިފުށު ކާފަ ޙަސަން މަނިކާ މާމަ ދޮންދީދި ކައިވެނި ކުރައްވައިގެން ދިރިއުޅުއްވި ގެއެވެ. ކާފަ އެގެ ބައްލަވައިގަތީ ބުއްދިގޭ ސީދީގެ އަތްޕުޅުންނެވެ. އެހެނީ ސީދީގެ ނަންފުޅުގެ ކުރިޔަށް އެއަންނަ ބުއްދިގެ ނިސްބަތްވަނީ އެގެއަށެވެ.

އަޅުގަޑު ހަދާން ހުންނަންފެށި ފަހުން އެގޭގެ ނަން ދަނޑިކޮށީގެއަށް ކާފަ ބަދަލު ކުރެއްވިއެވެ. އަޅުގަޑަށް އެގިފައިވާ ގޮތުގައި ދަނޑިކޮށްޓަކީ ކުރީ ޒަމާނުގައި ރާއްޖޭގެ ސިފައިން ބަހާލެވިފައިވާ ހަތަރު ބައިގެ ތެރެއިން އެއްބައެވެ. އަނެއް ތިންބަޔަކީ ރަންޖެހިކޮށްޓާ، އަދުންކޮށްޓާ، ހޮޅިކޮށްޓެވެ. ކާފަގެ ކާބަފައިންގެ ތެރެއިން ކޮންމެވެސް ބައެއް ދަނޑިކޮށްޓަށް ނިސްބަތްވެއެވެ.

އަޅުގަޑުގެ މަންމަ ބުއްދިގޭ ފާޠިމަތު ވަހީދާ ރައްކާވާން މާމަކައިރިއަށް ވަޑައިގެންނަމަވެސް އޭރު އަޅުގަޑުމެން ދިރިއުޅެނީ މިހާރު ޝަހީދު ކުޑަނެވިތުއްތުމަނިކު ހިގުމުގާ އޭރުހުރި ފިނިވާގެ ނަމަކަށްކިޔާ ގެއެއްގައެވެ. އެއީ އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅު ޖައުފަރު ކަމާލުއްދީންގެ އަމިއްލަފުޅު ތަނެއްނޫނެވެ. ބައްޕާފުޅުގެ އަމިއްލަފުޅު ގެކޮޅަކީ ލިލީމަގުގާ މީހާރު ސެންޓަރ ފޯރ ހަޔަރ ސެކަންޑަރީ އެޑިއުކޭޝަން އެހުރި ބިމުގާ އޭރުހުރި މައްޗަންގޮޅީއާގެ ނަމަކަށްކިޔާ ގެއެކެވެ. އެގޭގާ އޭރު އިންނަވަނީ ބައްޕާފުޅު ނުހަނު ލޯބިފުޅުވި ބޮޑުދައިތާފުޅު އާގަޑުވަރު ތުއްތުގޮމާއެވެ. ބޮޑުދައިތާފުޅުގެ ޙަޔާތްޕުޅުގާ މައްޗަންގޮޅީއާގޭގާ ދިރިއުޅުއްވަން ބައްޕާފުޅު ބޭނުންފުޅުނުވީ ބައްޕާފުޅު ނުވަތަ ބައްޕާފުޅުގެ ޢާއިލާއިން ބޮޑުދައިތާފުޅަށް އެއްވެސް އުދަގުފުޅެއް ވެއްޖެނަމަ ބައްޕާފުޅަށް ވަރަށް އަސަރުކުރާނެތީ، އެކަމަށް ތަންނުދެއްވަން ވެގެންނެވެ.

މަންމައާ، ބައްޕާފުޅާ، އަޅުގަޑުގެ ދޮންދައްތަ މައުސޫމާ ކަމާލުއްދީނާ، އަޅުގަޑުގެ އިތުރުން އަޅުގަޑުމެން ކައިރީގާ ފިނިވާގޭގާ ދެންއުޅުނީ މަންމައާ ބައްޕާފުޅަށް ނުހަނު އިޚުލާސްތެރިކަމާ ވަފާތެރިކަމާއެކު އެތައް އަހަރެއްވަންދެން ޚިދުމަތްކުރި ގުޅީ ދޮންތުއްތުއާ، ތަޢުލީމް ޙާޞިލް ކުރައްވަން މާލެފައިބަންނަވާ ތިއްބެވި ހަންދުންމަތީ ކަޅައިދޫ ޢަބްދުލްޙަމީދު ރުޝްދީއާ ހުވަދުއަތޮޅު އުތުރު މާމެންދޫ އިބްރާހިމް ފައުޒީއެވެ. މިތިން ބޭކަލުންނަކީ އެބޭކަލުންގެ މުޅި ޙަޔާތުގާވެސް އަޅުގަޑުމެންގެ ޢާއިލާއަށް ވަރަށް ހެޔޮއެދިލައްވާ ގާތްކަން ބެހެއްޓެވި ތިން ބޭކަލުންނެވެ. އާދެ، ގުޅީއާ، މުއްތިމާސާއާ، ފައުޒީމާސާއެވެ. ރުޝްދީއަށް މުއްތިމާސާ އަޅުގަޑަށް ކިޔުނީ މަދްރަސާގައުޅޭ ރުޝްދީ ކިޔަން އުޅެނިކޮށެވެ. ހަމައެފަދައިން ފައުޒީ މާސާ އަކީ މަދުރަސާގައުޅޭ ފައުޒީއެވެ.

ފަހުން ރުޝްދީ ކަޅައިދޫ ކަތީބުކަމާ ހައްދުންމަތީގެ އިސްމަގާމުތަކެއް އަދާކުރެއްވިއެވެ. ފައުޒީ އުޅުއްވީ ތައުލީމީ ދާއިރާގައެވެ. ރާއްޖޭގެ އެތައް ސްކޫލެއްގަ އުގަންނާދިނުމުގެ މަސައްކަތް ފައުޒީ ކުރެއްވިއެވެ.

އަޅުގަޑުގެ އެއްބަޑުއެއްބައްޕަ ކޮއްކޮ ނަޞްރުﷲ ކަމާލުއްދީން ދުނިޔެއަށް ވަޑައިގަތީވެސް އަޅުގަޑުމެން ފިނިވާގޭގަ އުޅެނިކޮށެވެ. ކޮއްކޮ ރައްކާވާންވެސް މަންމަ ވަޑައިގަތީ މާމަކައިރިއަށް ބުއްދިގެއަށެވެ. ނަޞްރުﷲ ޅަފަތުގާ ވަރަށްބޮޑަށް އާލާސްކަންފުޅާ އުޅުއްވަންޖެހުމުގެ ސަބަބުން މަންމަގެ ގިނަވަގުތު އެދުވަސްވަރު ކޮއްކޮއަށް ދެއްވަންޖެހުނެވެ. އަޅުގަޑާ ކޮއްކޮއާ ދޭތެރޭ ހުރީ ދޮޅުއަހަރެއްހާ ދުވަހުގެ ތަފާތު ކަމަށްވެފަ ކޮއްކޮއަށް ދެއްވަންޖެހުނު އިތުރު ސަމާލުކަން ކޮއްކޮއަށް ދެއްވަމުން އަޅުގަޑަށް ދެއްވަންޖެހޭ ސަމާލުކަން އަޅުގަޑަށް ނުދެއްވިދާނެތީ، އަޅުގަޑުގެ ކަންކަން ބެލެހެއްޓުމުގާ މާމައާކާފަގެ އެހީތެރިކަން މަންމަ ހޯއްދެވިއެވެ.

އެހެންކަމުން އެދުވަސްވަރު މަންމަގެ ޢާއިލާއާއެކު ބުއްދިގޭގާ ވަގުތު ހޭދަކުރަން އަޅުގަޑަށް ވަރަށްބޮޑަށް ޖެހުނެވެ. ބުއްދިގެ ނުވަތަ ކާފަގޭތެރޭގާ އަޅުގަޑު ލޯބިވާ އަދި އަޅުގަޑުދެކެ ނުހަނު ލޯބިވާ ބައިވަރުމީހުންތައް އުޅެއެވެ. އެހެންކަމުން އަޅުގަޑަށް އެއްވެސްކަމެއް އުންޏެއްނުވެއެވެ. އަޅުގަޑުގެ ކާނާ ތައްޔާރު ކުރައްވާނީ މާމައެވެ. އެރަހަތަކަށް އަޅުގަޑު ހޭނުނުލެއް ބޮޑުކަމުން މިހާރުވެސް އަޅުގަޑަށް އެންމެ މީރުވަނީ މާމަ ތައްޔާރު ކުރައްވާގޮތަށް ތައްޔާރު ކޮށްފަ ހުންނަ ކާނާއެވެ. އަޅުގަޑު ކަނީ މާމަގެ އުގުގާ އިދެގެން މާމަގެ އަތުންނެވެ. 

ފެންވަރުވާ ރީތިކޮށް ހައްދަވާ ދެއްވާނީ އަޅުގަޑުގެ މަންމައާ އެއްބަޑު އެއްބައްޕަ ކޮއްކޮ، އަޅުގަޑުގެ ދޮންދައްތަ މަރިޔަމް ވަހީދާއާ މަންމައާ އެއްބަޑު އެއްބައްޕަ ދައްތަ ދޮންމަނިކެގެ އެންމެދޮށީ ދަރިކަނބަލުން އާއިޝާދީދީއެވެ. ނިޔަފަތި ކަޑާދެއްްވާ، ބޮލުގަ އުކުނު ހުރިތޯ ބަލާދެއްވާ، ކަންފަތުން މަޑު ނަގާ ސާފުކޮށްދެއްވާނީ ޚުދު ބޮޑުދައިތަ ދޮންމަނިކެއެވެ. ގިނަ ފަހަރަށް ނިދެނީ މަންމަގެ އެއްބަޑުއެއްބައްޕަ ބޭބެ އަޅުގަޑުގެ ދޮންބޭބެ މުޙައްމަދު ވަހީދު ގެ އުގުގާ އިދެގެން އުދޯލީގާ ހަމަޖައްސަވަމުން ދޮންބޭބެގެ ހިތްގާއިމު އަޑުން ކިޔާދެއްވާ ރީތިލަވަތަކުގެ އަވާގާ ތާއްޔާޖެހެމުން ދަނިކޮށެވެ. ބައެއްފަހަރު ކާފަގެ އަދިއެއަށްވުރެވެސް ރީތި އަޑުން ނަމަވެސް މާމަޑުމައިތިރިކޮށް ކިޔާދެއްވާ މަދަހައިގެ އަޑަށެވެ. ނުވިތާކަށް ކުޑަނަމަވެސް ބޮޑުދައިތަގެ ދޮށީ ފިރިހެން ދަރިކަލުން، އަޅުގަޑުގެ ތުއްތޭ އިބްރާހިމް ވަހީދުވެސް އަޅުގަޑުގެ ކަންކަމުގާ އެހީތެރިކަން ދެއްވަމުން ގެންދެވިއެވެ. އާދެ، އަޅުގަޑުގެ ޙަޔާތުގާ ދުވަހަކުވެސް ނުލިބޭފަދަ ސަމާލުކަން ބުއްދިގެއިން އަޅުގަޑަށް ލިބެމުންދިޔައެވެ.

މިހުރިހާކަމެއް އަޅުގަޑު ވަށައިގެން ހިގަމުންދާއިރު، އަޅުގަޑާމެދު އެހެން އެންމެންނަށްވުރެ ބޮޑު ޝައުގުވެރިކަމާއެކު ބައްލަވަމުން ގެންދެވީ އަޅުގަޑުގެ އެއްބަޑު ބޭބެ ތުއްތުބޭބެ އިބްރާހިމް ޝަކީބު ނޫން ދެވަނަ ބޭފުޅެއްނޫނެވެ. އަޅުގަޑުގެ ބައްޕާފުޅަށް މަންމަ ފެނިވަޑައިގަތީ ތުއްތުބޭބެގެ ލޮބުވެތި ބައްޕަ ތުޅާދޫގެ އަހުމަދް ޝިހާމް ނިޔާވުމާ ގުޅިގެން މަންމަ ހުވަފަތް ވެވަޑައިގެން، މާމައާ ކާފަކައިރިއަށް ތުއްތުބޭބެ ގޮވައިގެން ވަޑައިގެން ބުއްދިގޭގާ އިންނަވަނިކޮށެވެ. ބައްޕާފުޅާ ކައިވެނިފުޅު ބައްލަވާގަނެގެން މަންމަ ވަޑައިގެންއިރު ތުއްތުބޭބެ މަންމައާއެކު ގެންދަވަން މަންމަ ނުހަނު ބޭނުންފުޅުވިއެވެ. އެހެންނަމަވެސް، މާމަ ތުއްތުބޭބެ ފޮނުވަން އެއްގޮތަކަށްވެސް އެއްބަސްވެ ނުލެއްވުމުން މަންމައަށް ޖެހިވަޑައިގަތީ ތުއްތުބޭބެ މާމަ ކައިރީގާ ބުއްދިގޭގަ ބަހައްޓަވާފަ ބައްޕާފުޅާއެކު ވަޑައިގަންނަވާށެވެ.

ބުއްދިގޭގާ އަޅުގަޑު ގެންދާހާ ތަނަކަށް ތުއްތުބޭބެ ވަޑައިގަންނަވާނެއެވެ. ކިރިޔާ ވަގުތެއްވިޔަސް އަޅުގަޑު މޫނުން ދޮންނަންގަވާ ގައިގަ ބައްދާލާ ހައްދަވާނެއެވެ. އަޅުގަޑު އުރާލެވޭތޯވެސް މަސައްކަތް ކުރައްވާނެއެވެ. އާދެ، އޭރުންސުރެ ތުއްތުބޭބެ އަޅުގަޑަށް ދެއްވި ލޯތްބާ އަޅުގަޑާމެދު ބެހެއްޓެވި ޝައުގުވެރިކަމަށް 2004 ވަނަ އަހަރު ތުއްތުބޭބެ މިދުނިޔެ ދޫކުރައްވަންދެންވެސް ބަދަލެއް ނުގެންނަވައެވެ. ތުއްތުބޭބެއަކީ ލޯތްބެވެ. ތުއްތުބޭބެއަކީ ރަހުމަތްތެރިކަމެވެ. ތުއްތުބޭބެއަކީ އަޅުގަޑުގެ އިހުސާސްތައް އަޅުގަޑޭ އެއްފަދައިން އިހުސާސްކުރެއްވި އަޅުގަޑުގެ ނެތް، އެއްބަޑު އެހެނަސް އެއްބަޑު އެއްބަފާވަންތަ ބޭބެއެވެ.

އަޅުގަޑުގެ ޢުމުރުން ހަތަރުވަރަކަށް އަހަރުގާ މާމަ މިދުނިޔެ ދޫކުރައްވައިފިއެވެ. މާމަ ނިޔާވިދުވަހަކީ އަޅުގަޑަށް ވަރަށް އަސަރުކުރި ދުވަހެކެވެ. އަޅުގަޑު ކުޑައެވެ. އެހެންކަމުން މާމަގެ އިހުސާސްތައް އަޅުގަޑުގެ ހުރެގެންނުވާނެއެވެ. އެހެންނަމަވެސް މާމަ އަޅުގަޑު ގެންގުޅުއްވިލެއް ގާތްކަމުން އަޅުގަޑުގެ އެއިހުސާސްތައް އޭރުވެސް އަދި މިހާރުވެސް ހުރެއެވެ. 

އެދުވަސްވަރަކީ ކުޑަކުދިންނަށް ގަބުރު ދެއްކި ދުވަސްވަރެއްނޫނެވެ. އެކަމަކު ރޮއެ އާދޭސްކޮށްގެން މާމަގެ ގަބުރު ކައިރިއަށް ކާފައާއެކު އަޅުގަޑު ޒިޔާރަތް ކުރީމެވެ. އަދި މާމަ ކައިރީގާ ތިބިމީހުންގެ ކައިރީ ދޫނުކޮށް ކިޔައިގެން މާމަގެ ނޭފަތަށް ޖަހާފަހުރި ކަފަކޮޅުވެސް ނެންގުވީމުއެވެ. އެއީ މާމަ ހުންއައިސްގެން ޖަހާފަހުރި ކަފަ ކަމަށް ކާފަ އަޅުގަޑު ކައިރީގާ ބުނުއްވިނަމަވެސް، އެވާހަކަ އަޅުގަޑު ގަބޫލެއް ނުކުރަމެވެ. މާމައާ އަޅުގަޑާ ދެމާމައިން އެކީގަ އުޅުނު ޙަޔާތް އެހިސާބުން ނިމުނީ ކަމުގާ އަޅުގަޑު ގަބޫލް ކުރީމެވެ. 

އެޒަމާނުގާ ރާއްޖޭގެ ކޮންމެ މިސްކިތެއްގެ ހަރަމުގެ ތެރޭގާވެސް ގަބުރުސްތާނެއް އޮވެއެވެ. އަޅުގަޑުގެ މާމަ ދޮންދީދި ވަޅުލެވުނީ އޭރު މަންޗަންގޮޅީ ބާމިސްކިތް މިހާރު ޒިކުރާ މިސްކިތުގެ ގަބުރުސްތާންގައެވެ.  މާމަގެ ސަންދޯއް ބުއްދިގެއިން ނެރުމުން މަންމަ އަޅުގަޑުގެ ކޮއްކޮ ނަޞްރުﷲ އާ އަޅުގަޑު ގޮވައިގެން ފިނިވާގެއަށް އެބުރިވަޑައިގަތީ އަޅުގަޑުގެ ތުއްތުބޭބެ އިބްރާހިމް ޝަކީބާ ދޮންދައްތަ މަރިޔަމް ވަހީދާވެސް ގޮވައިގެންނެވެ. އެހެންކަމުން ފިނިވާގޭގާ އުޅުނު ޢާއިލާއަށް އެހިސާބުން ދެމެންބަރުން އިތުރުވީއެވެ.

ދޮންދައްތަ އަޅުގަޑުމެންނާއެކު އުޅުއްވަން ވަޑައިގަތުމުން މަންމައަށް އެކުވެރިއެއް ލިބުމުގެ އިތުރުން އެހީތެރިއެއްވެސް ލިބުނީއެވެ. މަންމަގެ މަސައްކަތުގެ އެއްކޮޅުގާ ދޮންދައްތަ ހިއްޕަވައެވެ. އަދި ޚާއްޞަކޮށް އަޅުގަޑުގެ ކަންތައްތަކުގާ މާމަ އަދާކުރެއްވި ދައުރު ދެން އަދާކުރެއްވީ ދޮންދައްތައެވެ. އަޅުގަޑު ކައިބޮއި، ފެންވަރާ ރީތިވެ، ނިދާ ހަދަނީ ދޮންދައްތައާ އެކުގައެވެ. އެހެންކަމުން ދޮންދައްތައާ އަޅުގަޑާ ވަރަށްގާތް ވިއެވެ. ދޮންދައްތަގެ ހަޔާތުގާ އަބަދުވެސް އަޅުގަޑާމެދު ވަރަށްގާތް ގޮތެއް ބެހެއްޓެވިއެވެ. އަޅުގަޑުމީ ދޮންދައްތަގެ އުފަންދަރިއެއްނޫނަސް ދަރިއެއްކަހަލަ ކުއްޖެކޭ އަޅުގަޑު ދައްކަވާފަ މީހުން ކައިރީގަ ވިދާޅުވާނެއެވެ. 

އަޅުގަޑުމެން މައްޗަންގޮޅީއާގޭގާ ދިރިއުޅެން ފެށިފަހުން ދޮންދައްތަ މަރިޔަމް ވަހީދާ އިރުމަތީގޭ އަޙްމަދު ޖަލީލް، ޖަލީލްބޭބެއާ ކައިވެނި ކުރައްވައިގެން ވަޑައިގަންނަވަންދެންވެސް އިންނެވީ އަޅުގަޑުމެން ކައިރީގައެވެ. އަޅުގަޑު ދޮންދައްތަ ދެކެންނުގޮސް ތަންކޮޅެއް ގިނަދުވަސް ވެއްޖައިމުން ވަރަށް ހިތްޕުޅު ހަމަނުޖެހޭނެއެވެ. ދެން ދޮންދައްތަ ދެކެން ދާދުވަހު ފުރަތަމަ އިންނަވާނީ ބަސްފުޅު ވިދާޅުނުވެ އަޅުގަޑާދިމަ ބައްލަވާވެސް ނުލައްވައެވެ. އިރުކޮޅަކުން ދޮންދައްތަ ބޭބެއާ މުޚާޠަބު ކުރައްވާ ވިދާޅުވާނެއެވެ. ޢަލީ ޙުސޭނާ ދެތިންވައް ދޮންކެޔޮ ގަނެދީބަލާށެވެ. އެރަގަޅުވީއެވެ. ދޮންކޭލަކީ އަޅުގަޑު އެންމެ ކާހިތްވާ މޭވާކަން ދޮންދައްތައަށް ވަރަށް ރަގަޅަށް އެގިވަޑައިގަންނަވާނެއެވެ.

ފިނިވާގޭގާ އުޅުމަށްފަހު ދެން އަޅުގަޑުމެން ދިރިއުޅުނީ މާންދޫގޭ ހުޅަގުބައިގައެވެ. އެއީ މިހާރުގެ މާންދޫވިލާއެވެ. ތުއްތޭ އިބްރާހިމް ވަހީދާ ތުއްތުބޭބެ އިބްރާހިމް ޝަކީބް ޚިތާންކުރީ މާންދޫގޭގައެވެ. އެކަމަށް ތުއްތޭ އަޅުގަޑުމެން ކައިރިއަށް ދުރުވުމަށްފަހު ގިނަ އަހަރުތަކެއްވަންދެން އަޅުގަޑުމެން ކައިރީގާ ހުންނެވީއެވެ. ތުއްތޭ ސްކޫލަށް ދުރުވަން ފެއްޓެވީވެސް އަޅުގަޑުމެން ކައިރީގަ ހުންނަވައިގެންނެވެ. އެންމެ ފުރަތަމަ މަދުރަސަތުލް މަޖީދިއްޔާއަށެވެ. ފަހުން މަޖީދިއްޔާ ސްކޫލަށެވެ. ތުއްތޭއަކީ އާދަޔާ ޚިލާފަށްމޮޅު ދަރިވަރެކެވެ. ކްލާހުން އެކެއް، ދޭއް ނުވަތަ ތިންވަނަ ދަރަޖައިގާ އަބަދުވެސް ތުއްތޭ ހިފަހައްޓަވާނެއެވެ.

އަޅުގަޑުގެ މާމަ ދޮންދީދިއަކީ ހިރިލަންދޫ މަންމައެއްގެ ހިރިލަންދޫ އުފަން މީހެކެވެ. ހިރިލަންދޫ މީހުންނަކީ ޢާއިލާދެކެ ވަރަށްލޯބިވާ ޢާއިލީ ގުޅުންތަކަށް އިހުތިރާމްކޮށް ރައްކާތެރިކަމާއެކު ބަލަހައްޓާ ބަޔެކޭ މީހުންބުނާ އަޑު އަޅުގަޑު އަހަމެވެ. އެއީ ތެދެއްކަމުގާވާނަމަ، ބުއްދިގޭ ތެރޭގަ މާމަ ތަމްސީލް ކުރައްވަމުން ގެންދެވީ އެއިސްނެންގެވުމެވެ. އަޅުގަޑުގެ ކާފައަކީ މިލަދުން އުތުރާ މާޅޮސް އުތުރުގެ އަތޮޅުވެރިކަން އެތައް އަހަރެއްވަންދެން ކުރެއްވި، މީހުންނާ ދައުލަތުގެ އިހުތިރާމާ ގަދަރު ހޯއްދަވައިގެން ހުންނެވި ވަރަށް ހަރުދަނާ ޞަޚްޞިއްޔަތެއްގެ ވެރިއެކެވެ. ބުއްދިގޭ ތެރެއިން އޭރު ފެންނަމުންދިޔައީ މާމައާ ކާފަގެ ލޯބިންފުރިފައިވާ، ޞުލްޙަވެރި، ހަމަޖެހޭ ޢާއިލީ ދިރިއުޅުމެވެ. އަޅުގަޑުގެ ޙަޔާތުގެ ބިންގާ އެޅެންފެށުނީ މިދެންނެވި އުފާވެރި، ހިތްގާއިމު، ހަރުދަނާ އަދި ގެވެހި މާހައުލުގެ ތެރޭގައެވެ.